Хөөмей-сыгытка сонуургалдыг кижи бүрүзүнге билдингир «Хартыга» бөлүүнүң кайгамчык бир ырызы бар. Ол болза «Чаа-Хөл» деп ыры. Мен бодаарымга, ук ыры тыва улустуң аас чогаалының база бир эң көскү, ховар эртинези. Чүге дээрге аян-хөөнү, утка-тургузуу, ук-төөгүзү-биле-даа өскелерге дөмейлешпес, онзагай ыры. Ылаңгыя ында ажыглаттынган «хаяң» деп сөс ырыга анаа-ла аялга четпейн баарга ийикпе, азы бир-ле тускай аян-хөөн киирер «дыңгылдай», «декей-оо», «дээң-дээң» дээн ышкаш, аян сөзү, эдеринчи эвес, а хууда кижи ады болур-дур. Ынчангаш амгы тыва дылдың дүрүмү (орфография) ёзугаар мынчаар бижиири шын болгу дег:
Чаа-Хөлдүң, Хаяң, ыяжы дег, Хаяң,
Чарт ыяш, Хаяң, көрген сен бе, Хаяң?...
Тываның улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи, «Чыраа-Хоорун» эзертепкеш, делегейни эргээн «Тыва чоннуң чоргааралы» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи болган «Хүн-Хүртү» бөлүүнүң үндезилекчизи Кайгал-оол Ким-оолович Ховалыг «Ишкинниң аалчызы» деп дамчыдылгага аңаа хамаарыштыр кезек солун чүүлдерни төөгүледи. Чүл дээр болза, ук ыры Тывага сууржулга, коллективизация үезинде тыптып нептерээн. Ынчан аныяктар ырыларны баян-биле үдеп, танцылап самнаар апарган болгаш тыва ырылар бурунгу шуут-ла чиңгине тыва аяндан ырап, «үрелип» калган, шынында, «чавылдак көгү-биле чытпас» дээн ышкаш, үе-шагның аайы-биле чаа аянче кирип эгелээни ол болур.
Хүндүлүг хөөмейживис Кайгал-оол Ховалыг тыва аас чогаалының чыыкчызы, хөөмейжи, игилчи Андрей Ыдамович Чүлдүм-оолдуң айтып бергени, Улуг-Хемниң Эйлиг-Хем чурттуг, орлан-эрес, аңчы Хаяң дугайында боду уян хостуг үнү-биле бадыткал кылдыр бадыргылады-даа:
Оо, Хаяң, ээ Хаяң,
Орлан-эрес кайгал Хаяң.
Орлан-эрес кайгал боорда,
Ол-ла чарык чурттуг-ла Хаяң.
Ээ Хаяң, оо Хаяң,
Эйлиг-Хемден келген Хаяң.
Эйлиг-Хемден келген болгаш,
Эрес-кежээ аңчы Хаяң…
«Хоочун — коктуг, хола — хаактыг» дээр ийик, улуг хөөмейжи-биле бодум хуумда чөпшээрежир мен. Ынчалза- даа канчап билир, оон бир янзы-даа төөгүлер база туруп болур. Элээн хандыр эртем ёзугаар көөр болза, ылап шынныг барымдааларны чыып, оларны эки шүүп хынааш, ам төнчү түңнелди кылыр апаар, амдыызында бисте ындыг сорулга-даа чок.
Моон алгаш көөрге безин, биске ам-даа эки билдинмес, чанывыста чаштып чыдар алдын үүже-ле көвей-дир ийин. Аас чогаалын ам бо кончуг сайзыраңгай үеде чедер болгаш артар кылдыр шинчилеп, өөренип каапкан, эки билир бис дээр болзувусса, суг көрбейн идиин уштуп, даг көрбейн эдээн азынганывыс ол. Өгбелерниң алдын үүжезин келир салгалдарга кадагалап арттырары кайы-даа шагда черле артык эвес-ле болгай.
Буян ЕНДАН.
“Шын” №19 2024 чылдың март 13