Композиторнуң 75 харынга
Ыры – сагыш-сеткилдиң илередикчизи, каастакчызы, эртинези. Ындыг эртине-байлакты чонга сөңнеп чоруур композиторларывыс хөй-ле кижилерниң сеткил-хөөнүн өөртүп, байыдып чорууру чугаажок. Ындыг композиторларывыстың бирээзи – Тываның ховар салым-чаяанныг, алдар-аттыг оглу Григорий Яковлевич Базыр. Ол бистиң аравыска чурттап чораан болза, 75 хар юбилейин бо чылын демдеглээр турган.
Григорий Базыр кайгамчык салым-чаяанныг композитор. Ооң ырылары тыва уран чүүлдүң чедиишкини, чоргааралы. Композиторнуң чаагай мөзү-шынары, биче сеткилдии кижилерни чайгаар хей-аьт киириптер – бо бүгү ооң ырыларында сиңниккен.
Григорий Базыр 1950 чылдың июнь айның 20-де Бай-Тайга кожууннуң Көп-Сөөкке төрүттүнген. Авазы аарааш, аныяанда-ла чок болган. Григорий биле ооң дуңмазы Михаилди ачазы азырап өстүрген. Ачазы Яков тудугжу мергежилдиг, ооң туткан бажыңнары Тээли суурда эмгежок. Уран-шевер бызаңчы тудугжуну чаңгыс чер чурттуглары аажок хүндүлээр чораан. Яков Базырның кызымаккай күш-ажылын Тываның Чазаа бедии-биле үнелеп, "Тыва Республиканың алдарлыг тудугжузу" атты тывыскан. Кожууннуң Культура бажыңының ханазынга тудугжунуң чуруун өске-даа мурнакчыларның чуруктары-биле кады азып каан турар чүве.
Тээли ортумак школазынга өөренип турар үезинде-ле Григорий Базырның хөгжүмге салым-чаяаны билдине берген, баштай эрги гармошкага, оон баянга ойнап турган. 10-гу класска тургаш, Салчак Тамбаның сөзүнге «Хойжу сугга барыксаар мен» деп ырыны бижээни онзагай. Школачыларның уран чүүл фестивальдарынга ооң ырылары эң-не баштай чаңгыланып үнген. "Садчыгаш", "Бай-ла-Тайгам" деп ырыларын өөреникчилер чарашсынып ырлажы берген. 1960-1970 чылдарда школага, клубка эртип турган дыштанылга кежээлеринге Гриша аялгаларны баянга ойнаарга, эш-өөрү мага хандыр танцылаар турган. Тээлиниң уругларның уран чүүл школазын дооскан.
Шериг албанындан халажып келгеш, Григорий Базыр Кызылдың уран чүүл училищезинче өөренип киргеш, национал хөгжүм херекселдериниң салбырын чедиишкинниг дооскан. Бай-Тайга кожууннуң төп Культура бажыңынга Григорий Базыр ажылдай берген. Ынчан ооң-биле кады культура болгаш уран чүүлдүң тергииннери Базыр-оол Хомушкуевич Чүлдүм-Сүрүң, Борис Салчакович Чамбыт, Чечек Салчаковна Чымба (Монгуш), Галина Монгушовна Кандан (Чыдым) кады ажылдап турганнар. Республика чергелиг фестивальдарга бай-тайгажылар ол чылдарда шаңналдыг черлерден дүшпес турган.
Ол-ла үеде Григорий Базыр бодунуң чаңгыс классчызы Фаина Салчаковна-биле өг-бүле болуп чурттай берген. Фаина Базыр -- кожуун эмнелгезиниң эмчи сестразы, Кызылдың эмчи училищезин дооскан.
Өг-бүле Каа-Хем кожуунче көшкен. Көк-Хаак суурнуң Культура бажыңынга Григорий Яковлевич директорлап ажылдай берген, а Фаина Салчаковна суурнуң эмчи пунктузунуң эргелекчизинге томуйлаткан. Тываның уран чүүлүнүң тергиини Марк Мырцынмааевич Оюн ынчан Бии-Хем кожуун чагыргазының культура килдизин удуртуп турган. Марк Оюн аныяк өг-бүлени Туранга ажылдаары-биле чалап апарган. Ынчалдыр бай-тайгажы аныяк өг-бүле баштай Туран хоорайга, оон Сушь биле Шивилиг сумуларга ажылдаан, чурттаан. Туран хоорайның юбилейинде Кара-оол Андреевич Маспык-оолдуң сөзүнге "Туран хоорай мөңге" деп ырыны Григорий Базыр бижээн. Оон аңгыда "Шивилиг суур" деп ырыны бижиптери билек, шивилигжилер ырлажып эгелээн.
Григорий Базыр тыва чогаалчылар-биле сырый харылзаалыг ажылдап чораан. Леонид Чадамба, Владимир Серен-оол, Кечил-оол Экер-оол, Саая Таспай, Салчак Тамба, Чүлдүм Каң-оол, Кара-оол Натпий-оол болгаш өскелерниң-даа шүлүктерин ыры кылдыр хуулдурган. Чогаалчы угбазы Зоя Алдын-ооловна Намзырай-биле эң чоок эдержип, өг-бүлелеринге үнчүп-киржип, бот-бодун деткижип ажылдап чорааннар. Оларның "Шончалайым", "Ырак черже чоруй бардың" дээш өске-даа ырыларын чону ам-даа ырлажып чоруур. «Ынакшылым» (К. Натпий-оол), «Шончалайым» (З. Намзырай), «Солдатты мана-ла, сарыым» (К. Чүлдүм), «Чалыы чүрээм доюлдурду» (И. Херлии), «Орлан кыс мен, оой, ээй» (Э. Кечил-оол), «Эжикей» (С. Таспай), «Тыва черим төлү-дүр мен» (З. Намзырай), «Ырак черже чоруй бардың» (З. Намзырай), «Бай-Тайга», «Кара-Хөл» (К. Натпий-оол), «Тээли дүнү» (В. Серен-оол), «Улаатай» (К. Натпий-оол) болгаш оон-даа өске ырыларны чогааткан.
Базырларның өг-бүлези ийи оол, бир кысты өстүрүп кижизиткен. Базыр Лимби – улуг оглу. Ол машина-техника талазы-биле мергежилдиг. Өөнүң ишти Чинчи Владимировна–эмчи сестразы, олар үш оол, бир кыстыг болганнар. Уруу Лилия Григорьевна Тываның күрүне университедин дооскан. Өөнүң ишти Алексей Дамба-биле ийи кыстыг, бир оглу Айдың аарааш, аныяк назынында чок болган. Бо айда Г.Я. Базырның чеден беш хар юбилейин эрттирер турган. Күдээзи Алексей Дамбаның хенертен чок болганы-биле, композиторнуң байырлалын чылзыр ужурга таварышкан.
Тываның Чазаа "Тыва Республиканын культуразының алдарлыг ажылдакчызы" атты композитор Григорий Базырга тывыскан. Бии-Хем кожууннуң Шивилиг суурда Культура бажыңынга композитор Григорий Базырның адын тывыскан. Эрткен күзүн Шивилигниң Григорий Базыр аттыг клуву бежен харлаан байырлалын организастап эрттирген. Базырларның оглу, кызы клубка офис дериг-херекселин, компьютер столдарын, сандайларын белекке берген.
Григорий Базырның композитор өөрлери ооң 60–70 харлаан юбилейлеринде Шивилигге концерттиг, белектерлиг чедип чаңчыккан. Шивилигжилер күзенчиг аалчыларын кезээде манап турарлар. Беш чыл бурунгаар, Г.Я. Базырның чеден харлаан юбилейинде Тываның композиторларының чогаадыкчы эвилели Шивилигге улуг концерттиг четкен, аныяк композитор Томас Монгуш "Шончалайым" деп ыры номун тургускаш, чырыкче парлап үндүрген. Аңаа Григорий Базырның ырлары кирген. Тываның композиторларынга, ылаңгыя Томас Конзай-ооловичиге улуу-биле өөрүп четтиргенивисти "Шын" солунну дамчыштыр төрелдери илередип тур бис.
Мен студенти үемде угбам-честемниң бажыңынга бо-ла баар турган мен. Кежээлерде честем баянга ойнаарга, сагыш хандыр ырлажыр турдувус. Тээлиде бажыңынга чүгле баян эвес, фортепиано база турган. Аңаа мен, Фая угбам, Борис дуңмам шупту ойнаар турдувус. Ыры-хөгжүмге, уран чүүлге ынакшылывысты честевис кыпсып чораан. Ынчангаш эргим киживис аажок чоктанчыг.Төрелдери, эш-өөрү, чону ооң ырыларын утпайн, ырлажып чорууру өөрүнчүг.
Хойжу сугга барыксаар мен
Сөзү Салчак ТАМБАНЫЫ
Хондур-даа бол чоруп чорааш,
Хойжу сугга барыксаар мен.
Кожагарда кадарчының
Хоюг үнүн дыңнаксаар мен.
Хүнзедир-даа чоруп чорааш,
Күзег-хонаш кезиксээр мен.
Хүрең-кызыл шырайлыгның
Хүлүмзүрүүн көрүксээр мен.
Чадаг-даа бол чоруп чорааш,
Чайлаг-хонаш кезиксээр мен.
Чайгы шаг дег шырайлыгның
Чанынайга оруксаар мен.
Светлана БАЛЧЫР,
"Шынның" хоочуну.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19