Кызыл биле Эрзин аразында автомобиль оруунуң кыдыында Куран суурга эрги орус шажынның талалакчылары (староверлер) чурттап турган. Орус православ чүдүлгениң ёзу-чаңчылдарынче грек чүдүлгеге үндезилээн өскерилгелерни кииргенинге удурлангаш, патриарх Никонну деткээн орус эрге-чагырганың талазындан базындырыышкынга таварышкаш, Россияның кыдыг-кызыгаар ээн черлеринче көшкен кижилерни староверлер деп адай берген. Оларның бир кезии Сибирьже дезип көшкеш, оон улаштыр Тываге келгени ол.
Куран суурну совет үениң староверлери үндезилээн. Баштайгы бажыңны 1947 чылда Е.Кудрявцев туткан. Ооң соонда Клячиннер, Юрковтар, Килиннер дээш өске-даа староверлер көжүп кээп, бажың-балгатты тудуп, турумчуй бергеннер. Олар шупту кончуг ажыл- агыйжы кижилер. Староверлер Зыков биле Молодых оларның өг-бүлелери лённу тарып өстүрүп, оон чиңге хендирлер кылып үндүрүп, хеп аймаан аргып, даарап турганнар. Куранның староверлериниң аразында Павел Никитин дээш өске-даа фронтучулар бар. Чижээлээрге, Павел Зыков Ленинград фронтузунга дайылдажып турган, эрес-дидим чоруу дээш Ада-чурттуң Улуг дайынының ордениниң 1-ги чергези-биле шаңнаткан.
Шажын-чүдүлгени кызып- кыяр совет эрге-чагырганың аайы-биле ол суурнуң чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазының, ажыл- ижиниң, ёзу-чаңчылдарының дугайында массалыг информация четкилеринге ынчангы үеде барык-ла чырытпас турган. Куранның чурттакчылары староверлер база танывазы кижилер-биле таныжар, харылзажырынга шоолуг-ла хөңнү чок болганнар. Ынчангаш Куран суурну республиканың чурттакчыларының хөй кезии ыржым булуң деп санап чорааннар.
Үениң агымының, болуушкуннарның аайы-биле чуртталга болгаш кижилер өскерлип чоруур. Куранның староверлериниң улуг назынныглары “өске оранче чоруп”, аныяк салгал депшилгелиг амыдыралдың аайы-биле төрээн суурундан көжүп чоруткан түңнелинде, эрткен 100 чылдың 90 чылдарында Куран ээнзиреп, улуг назы-харлыг кижилер арткан.
Сарыг-кыс Хүргүлек тыва эки турачы Хүргүлек эмчиниң хеймер кенни. Шуурмак суурнуң почтазынга ажылдап тургаш, Куранга чагаалар, солуннар эккеп, староверлер-биле эки таныжар, оларның-биле чоок харылзажып чораан. “Таныш-көрүш кижилеринге суурнуң чурттакчылары староверлер дыка экииргек, барын-чогун үлежип чорааннар – деп, Хүргүлек Докпаковна сактып чоруур. – Меңээ мёдун, каттан кылган вареньезин, дагаа чуургаларын хөйнү берип каар. Улуг назы-харлыг Агапов ирей-кадай “Куранга чурттаар сен. Бистиң чуртувусту ээлээр сен” деп чагып чорааннар. Оларның чагыы олчаан болганы ол-дур. Олар “бурганнап” чоруткан соонда, хөөкүйлерниң чуртун ээлеп чурттап чор бис”.
Куранның эң сөөлгү старовери Агаповтуң бажыңын Тес-Хемниң аңныыр ажыл- агыйының хоочуну Николай Аракчаа 2003 чылда садып алган. Ол бажыңны Николай Баирович септеп-селээш, 20 чыл дургузунда Агаповтуң чуртун ээлеп чоруур – ачы-буянныг чурт болган. Куранчылар болгаш таныш-көрүштери ойнай-сылдай, Николай Баировичини “Аракчаа Агапов” деп шолалап адай-даа бээрлер.
Куранның амгы чурттакчыларының хөй кезии улуг назы-харлыг хоочуннар. Чурттап турар суурун үндезилеп тургускан орус кижилерни олар хүндүткел-биле сактып, староверлерниң улуг эвес музейин Е. Кудрявцевтиң бажыңында шыдаар шаа-биле дерип тургузуп, ону аалчыларга күзелдии-биле көргүзүп турарлар. Бо музейжигешке староверлер Кудрявцев, Зыков, Агапов дээш өскелерниң-даа ажы-төлү төөгүлүг фото-чуруктарны, эрги шагның эдилелдерин эккеп бергеннер.
Комсомол, партия-совет болгаш эрге-чагырга органнарынга ажылдап чораан, организаторжу арга-дуржулгалыг, дөскел чок хоочун Алдын-кыс Комбу Куранга көжүп келген соонда, хөй-ниити амыдырал бо суурга хайнып үнген деп болур. Куран суурну арбан эрге-байдалдыг болурун чедип алганнар. А ол дээрге суурнуң хөгжүлдезинге күрүнени хаара тударының бир аргазы. Алдын-кыс Чамзырыновнаның эгелээшкини-биле улуг эвес клубту куранчылар боттарының акша-төгерии болгаш деми-биле тудуп алганнар. Амгы үеде ол клуб суурнуң хөй-ниити амыдыралының төвү апарган. Клубтуң чанында бичии бажыңчыгашка библиотеканы база ажытканнар. Музейни, библиотеканы, клубту куранчылар боттары эки туразы-биле ээлчежип аштап- арыглап, септеп, ол дээш согур көпеек-даа хире ажык-дүжүк эревээннер.
Куран суурга чогаадыкчы сагыш-сеткилдиг кижилер көжүп кээп, бажың-балгатты тудуп, турумчуп чурттай бээри чаагай чаңчыл апар чыдар. Олар дээрге “Куранның кырган-авалары биле кырган-ачалары” ыр-шоор ансамблиниң киржикчилери, ооң удуртукчузу, гармонист, шүлүкчү, ырлаар-шоорлаар Алдын-кыс Комбу, эрткен чылын суурга көжүп келген шүлүкчү Галина Тумат дээш өскелер-даа. Куранчылар клувунга чогаалчылар, артистер, ат-алдарлыг хоочуннар дээш өскелерни-даа хүлээп ап, янзы-бүрү темаларга кежээлерни, ужуражыышкыннарны эрттирип, ал-боттары-даа ойнап-хөглеп дыштанып алырлар.
Ажыл-агыйжы, эрес-кежээ, тура-соруктуг кижилер бо суурда чурттап, хууда ажыл- агыйларын сайзырадып турар болганда, бо суур хөгжүүрүнүң барымдаазы бар. Ооң бир чижээ – аныяк сайгарлыкчы Шүгдүржап Аракчааның хлеб быжырар биче бүдүрүлгени ажытканы.
Бо суурнуң турар чери (бо шагныы-биле чугаалаарга, локациязы, логистиказы) дыка эптиг Кызыл – Эрзин оруктуң аразында. Агаар-бойдузунуң байдалы мал болгаш ногаа, картофель ажаап өстүреринге таарымчалыг, оон болбаазырадып бүдүрген продукцияны, аъш-чем аймаан Кызыл хоорайга, Эрзин-Теске садып саарып болур.
Куран суур амгы үеде ыржым булуң эвес. Локация, логистика талазы-биле Курандан-даа эпчок Эрзинниң Качык, Мөңгүн-Тайганың Тоолайлыг суурларның үлегер-чижээ Куран хөгжүлдениң эгезинде девискээр дээрзин көргүзүп турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан
“Шын” №81 2023 чылдың октябрь 25