Баштайгы профессионал композиторларның бирээзи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, ССРЭ-ниң композиторлар эвилелиниң кежигүнү Ростислав Кенденбильдиң төрүттүнгенден бээр чүс чыл оюнга тураскааткан «Ырлаар дээш төрүттүнген» деп концертти Тыва национал оркестр Кызыл хоорайның төвүнде кол культура одаа Тыва национал театрның сценазынга 2022 чылдың март 31-де чонга бараалгаткан. Тыва классиктиг хөгжүмнүң үндезинин тургускан композиторларның бир дугаар салгалының төлээзи Ростислав Кенденбильге тураскааткан кежээ ол хүн бүгү делегейниң классиктиг хөгжүмүнүң таваан салганнарга хамааржыр сураглыг композиторлар И.С. Бах (337 хар), Ф.Й. Гайдн (290 хар) төрүттүнген хүннери-биле таваржы бергени бир янзы демдек.
Тыва национал композиторлар школазын тургусканнарның бирээзи, чогаадыкчы ажылы чоннуң болгаш хөгжүм уран чүүлүнге бедик профессионал мергежилдиг композиторларның үнелелин алган, чогаадыкчы чедиишкиннери хөй санныг шаңнал-макталдар-биле демдеглеттинген өгбе Ростислав Докур-оолович Кенденбильдиң хөгжүм өнчүзү: симфониктиг оркестр күүседир кылдыр чогааттынган улуг жанрлыг (опера, симфония, кантата, оратория) чогаалдар база ниити хор күүседир кылдыр бижиттинген хөй санныг ырылар. Оларны тыва театрның болгаш филармонияның артистери чонга бараалгадып чораанындан Тываның чонунуң сеткил-чүрээнде, мээ-медерелинде дыңналып артып калган.
Тыва национал оркестрниң күүселдезинге Кенденбильдиң чогаалдарының тускай аяны тыва национал хөгжүм херекселдериниң эзининге бир аңгы дыңналып, көрүкчүнүң сонуургалын ала-чайгаар чаалап алган. Бо концертти белеткээннер элээн күжениишкиннерни үндүргени илдең. Чүге дээрге ыры болгаш хөгжүмнүг жанрларны оюн-көргүзүглерге таарыштырары, өске коллективтерден чалаткан күүседикчилерни хаара тудары, чаа хөгжүм чогаалдарын чагыдып, композиторлар-биле керээлерни чарары, белеткеп турар программага дүүштүр ойнакчылар болгаш ыраажылар-биле белеткел ажылдарын чорудары белен эвес ажыл. Ол бүгү национал оркестрниң директору Артыш Опуйлаа, уран чүүл удуртукчузу Шораан Салчак, хөгжүм удуртукчузу Аяна Дулуш, кол дирижер Эртине Тумат оларның төккен дери, удуваан дүнелери, тускай дилээшкиннерден үндүрүп алган тывыштары-дыр. Олар культураның хоочуннарын, арга-дуржулгалыг ажылдакчыларын хүндүткелдии-биле чалап, хөгжүм уран чүүлүн сайгарыптар эртем-билиглиг специалистерни чыып, олардан арга-сүмени айтырып, солун концертти белеткеп, чонга бараалгаткан.
Өлүм чок ырларның автору
Концерттиң программазы чээрби ийи хөгжүм чогаалдарындан тургустунган. Оларның сезен хире хуузу ырылар болганы чугаажок. Ындыг болур-даа ужурлуг. Тыва композитор Ростислав Кенденбильди хөгжүм шинчилекчизи Г.А. Осипенко австрий композитор Франц Шубертке дөмейлеп, 600 ыры бижээн дээн болгай. «Ырлаар дээш төрүттүнген» деп номнуң автору, хөгжүм шинчилекчизи З.К. Казанцева ол медээни өскертпээн. Хөгжүм шинчилекчилери чеже-даа «хөөретсе», ындыг сан-түңге кым-даа удурланмаан. Чүге дээрге өлүм чок ырларны Кенденбильден хөй бижээн композитор Тывада чок деп дидими-биле чугаалап болур. Ооң ырларының уян аялгалары кандыг-даа омак-сөөк кижилерниң кадыг чүрээн чымчадыптар күжүн билир бис…
Чаа одунган часкы бойдус шинчилиг, улус-чоннуң хей-аъдын көдүрүп чоруур «Аъдым» деп ырының, «Чечен биле Белекмаа» деп операдан үзүндүлерниң, «Аяк шайым» (сөзү Монгуш Доржунуу) деп ырының аялгазын Аяна Монгуш тыва национал хөгжүм херекселдеринге таарыштыр бижээни оюн-көргүзүгге киирилдени тургускан. Симфониктиг оркестр күүседир кылдыр бижиттинген ноталарны тыва национал хөгжүм херекселдеринге таарыштыр көжүрүп бижииринге тускай билиг, негелде херек. Бо талазы-биле арга-дуржулгалыг аранжировщик-композиторлар Аяна Монгуш, Буян-Маадыр Түлүш, Оксана Түлүш, Шораан Салчак, Сүгдер Лудуп олар чогаадыкчы ёзу-биле ажылдааннар. А бо удаада Кенденбильге тураскааткан концертке күүсеткен хөгжүм чогаалдарының барык чеден хуузун Шораан Салчак каастап, таарыштырган.
Эмдик аътты баштай чаажыктырарда, ону аргамчы-сыдым-биле шалбалааш, эрес-кежээ оол чиик-адак чавыдактаптар. Эмдик аът алдырбастап, мөөп, дывылап, адак соонда шаа төнүп, мунган кижиниң аайынга кире бээр... Программаже кирген тыва улустуң «Чавыдак» деп ырызын Казаньның күрүне консерваториязының композиция факультедин дооскан, кайгамчык салым-чаяанныг аныяк композитор Сүгдер Лудуп оркестирге бодунуу-биле каастап таарыштырган. Оюн-көргүзүгнүң күүселдезинде эң-не «амданныг, сүүзүннүг» чүүл, шынап-ла, хөгжүмнуң эмдик аъдын композитор С.Р. Лудуп «чавыдактапканы» ышкаш болду.
Чогаадыкчы өнчү таалыңы
Ростислав Кенденбиль, хар-назыны улгады бергенде, Ленинградтың күрүне консерваториязынга үш чыл стажировка эрткен. Ол үеде ооң ийи дугаар симфониязы «Колхозная» («Ленинградская» деп база адаар) бижиттинген. Сөөлгү кезээнде композитор тыва улустуң «Чавыдак» деп ырызын экология-бойдус овур-хевирин чуруурунга өзек тема кылдыр ажыглаан. Ооң чогаадыкчы өнчү таалыңында бо ийи дугаар симфониязы амгы үеге чедир өртек чок үнелиг чогаал болуп турар. Технологтуг чаартылгаларның кижи төрелгетенге сөөлүнде барып хора чедирип боор айыылын хөгжүм дылының дузазы-биле композитор кончуг чидиг илереткен. Кенденбильдиң философтуг көрүжү, мерген угааны «ыржым өттүр ыыткыр бодал» болуп бодарааш, совет идеологияга таарышпайн, үезинде үнелел албааны хомуданчыг. Ындыг-даа болза, шын тиилээр деп чүвени амыдырал бодунуу-биле көргүзе бээр: машина-техниканың сайзыралы келзе-келзе, хоозуралга чедирип болурун, ол ышкаш “ыглап турар бойдус човууру” ам бо хүннерде улам чидигленип келирин композитор ынчан-на, хөй чылдар бурунгаар билген…
Кенденбильдиң ырларын совет үеде Екатерина Кенденбиль, Надежда Красная, Серафима Калинина, Роберт Лесников болгаш өскелер-даа күүседип чораанын аудио, видео архив бижилгелери херечилеп турар. Оларның төлептиг салгалдары үзүлбээнин шынзыткан ыраажылар, Тываның улустуң артистери Луиза Мортай-оол, Станислав Ирильдиң өг-бүле дуэди Кенденбильдиң сураа дыргын ырлары «Магаданчыг кежээ» (сөзү А. Харитоновтуу), «Төрээн Тывам» (сөзү М. Рамазанованыы) аянныг чараш кылдыр күүсеткени ол кежээки концерттиң каасталгазы болганы чугаажок. Тываның алдарлыг артистери Айлаңмаа Дамыраң «Аяк шайым», Ай-Хаан Ооржак «Авам үнү» (сөзү К. Калындуунуу), Каң-Хүлер Саая «Кады чор сен, авай» (сөзү К. Мунзуктуу) деп Кенденбильдиң чонда нептерээн ырларын улустуң аяны-биле ырлап күүсеткенин көрүкчүлер аажок чоок, эргим хүлээп алганнар.
Тыва национал композиторлар школазының чогаадыкчы чоруун уламчылап турар, хөгжүм чогаадыр мергежилдиң дипломун холга алган арга-дуржулгалыг композиторлар Урана Хомушку «Дидим салгын» деп ырыга үндезилээн фантазияны, Чойгана Комбу-Самдан «Төрээн Тывам» деп ырының аялгазынга даянып бижээн композицияны Кенденбильдиң төөгүлүг чүс харлаан юбилейлиг кежээзинге күүседип, бирги салгалдың тарып каан өзүмнери бөгүн чемижин бере берген деп чүүлдү бадыткааннар.
Ростислав Кенденбильдиң сураглыг «Магаданчыг кежээ» деп ырызынга таарыштырган композициязынга ат-алдарлыг өгбевистиң чогаадыкчы аян-хевирин Чойгана Комбу-Самданның арыы-биле хензиг када чуруп көргүскени көрүкчүнүң «кужурун хандырган» деп болур.
Тываның бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг композиторлары, аранжировщиктери, ыраажылары, хөгжүмчүлери, хөөмейжилери ат-сураглыг композитор Ростислав Кенденбильдиң 100 харынга тураскааткан концертке өгбезиниң хөгжүмчү салым-чаяанын, композитор чогаадыкчы ажылын, салгалдарга арттырып каан хөгжүм өнчүзүн, ооң бодунуң овур-хевирин болур-чогууру-биле чырыдып, долузу-биле көргүзүп шыдааннар.
Тыва культураның ат-сураглыг өндүр багана кижилеринге бараалгаткан национал оркестрниң тематиктиг оюн-көргүзүглери ам-даа чедиишкинниг болзун деп йөрээвишаан, амыр-тайбыңны, аас-кежикти күзевишаан, магаданчыг чараш кежээ дээш өөрүп четтиргенимни илереттим.
Ульяна МОНГУШ, ТГТШИ-ниң эртем ажылдакчызы, дыл эртемнериниң кандидады.
