Чурттуң Президентизиниң даалгазы-биле 2019 чылда «Экология» национал төлевилелдиң иштинге «Арыг агаар» деп федералдыг төлевилел ажылдап кылдынган.
Ооң кол сорулгазы – Россияның хоорайларының экологтуг байдалын чада аайы-биле чоорту экижидери болгаш үлетпүрден арыг агаарже үнүп турар хоралыг бүдүмелдерниң хемчээлин эвээжедири. Эгезинде бо төлевилелдиң хуусаазы 2024 чылга чедир көрдүнген турган болза, амгы үеде 2036 чылга чедир узаткан. Программаның баштайгы чадазында Росгидрометтиң агаары эмин эрттир хирленип турар деп үргүлчү демдеглеп турганы 12 хоорайны киирген: Братск, Красноярск, Липецк, Магнитогорск, Медногорск, Адаккы Тагил, Новокузнецк, Норильск, Омск, Челябинск, Череповец болгаш Чита. Бо хоорайларның үлетпүр бүдүрүлгелериниң дериг-херекселдерин чаартып тургаш, чарыгдалы болгаш хоразы улуг одалга котельнаяларын солуп, транспорт адырын чаартып тургаш, агаарже үнер хоралыг бүдүмелдерниң хемчээлин кызырган. Чита, Красноярск, Новокузнецк, Омск болгаш Адаккы Тагил хоорайларның алды муң хире печка одаар бажыңнарын төпчүткен газ одалгазынче шилчиткен. Бо чылдың төнчүзүнге чедир ындыг бажыңнар саны 25 муң чеде бээр. Бензин болгаш дизель-биле ажылдаар хөй-ниити транспортун газ-биле ажылдаар трамвайлар, троллейбустар, автобустар-биле солаан. Бо бүгү чаартылгаларны федералдыг бюджеттиң акшаландырыышкыны-биле кылып турар.
«Арыг агаар» федералдыг төлевилелдиң ийиги чадазында Гусиноозерск, Селенгинск, Улан-Удэ, Махачкала, Абакан, Черногорск, Барнаул, Петровск-Забайкальск, Ачинск, Лесосибирск, Минусинск, Уссурийск, Амурда Комсомольск, Чегдомын, Астрахань, Ангарск, Зима, Иркутск, Свирск, Усолье-Сибирь, Черемхово, Шелехов, Кемерово, Курган, Искитим, Новочеркасск, Донда Ростов, Мурнуу-Сахалинск хоорайларны киирген. Оларның аразында Тываның найысылалы Кызыл база бар. Ниитизи-биле 41 хоорайның экологтуг байдалы «Арыг агаар» төлевилелиниң ачызында экижиир. 2025 чылдан тура бо федералдыг төлевилел «Экологтуг эки байдал» национал төлевилел шугуму-биле ажылдап эгелээн.
2025 чылдың июнь айның байдалы-биле 4 хоорай мурнакчылар одуруунче кирген. Агаарны хирлендирип турар ыш болгаш өске-даа хоралыг бүдүмелдерниң хемчээлин Норильск 40 хууга, Новокузнецк 34 хууга база 30-30 хууга Челябинск болгаш Череповец хоорайлар кызырган. Омск, Чита, Липецк хоорайларның көргүзүглери эвээш болган. Ынчалза-даа 2024 чылдың түңнелдери-биле төлевилелде киржип турар хоорайлар агаар-бойдузун хирлендирип турар хоралыг бүдүмелдерни план ёзугаар 15 хуу кызырар тургаш, херек кырында 19,95 хуу күүсеткен. Ол дээрге-ле агаарны хирлендирип турар 899,7 тонна хоралыг бүдүмел кызырылган.
Ынак хоорайывыс хүнден хүнче чаа-чаа тудуглар-биле улгадып турарын эки билир бис. Ындында-ла печка одаар чер бажыңнары хөй хоорайывыс ам шуут дам барган. Тудуг ипотеказы эгелевээнде-ле, кожууннардан кээп турар чонувус хоорайдан чер участоктарын садып ап, бажыңнарны хөйү-биле тудуп турар. Чаагайжыттынган каът бажыңнардан чер бажыңнар саны каш катап өскеш, хоорайывыс кырын кара ыш бүргей берген. Кышкы үеде арын-баш-даа, кеткен идик-хеп-даа, бажың иштинде аар өртектиг чараш эт-сеп-даа кара хөө болур. Ол-даа канчаар, чунуп кааптар, аштап-чуп алыр чүүлдер-дир. Кадыкка хоралыы кайы хирел деп бодаптарга, бир дугаарында-ла, нептереңгей туберкулёз аарыы башка кирер. Кыжы соок республикавыстың чылыг бээр кол үндезини хөмүр-даш болуп турар. Россияның Бойдус яамызының санап турары-биле, Кызыл хоорайның агаарын эң хирлендирип турар адыр – хуу чуртталга бажыңнары. Олар агаарны хирлендирип турар хоралыг бүдүмелдерниң 70 хуузун ээлеп турар. Ийи дугаар черде – албан черлериниң котельнаялары (15 хуу), үш дугаарында – Кызылдың ЧЭТ-и (8 хуу) база 7 хуузун бок төгер чер ээлеп турар.
ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар «Арыг агаар» федералдыг төлевилелдиң угланыышкыннары-биле таныштырган. Чүнүң-даа мурнунда, агаарны эң-не хирлендирип турар печка одаар хуу бажыңнарның оода-ла муң хирезин төп одалга хандырылга системазынче кожарынга белеткеп турар. Оон аңгыда чамдык бажыңнарның чылыдылга системазын электри энергиязынче шилчидер ажылдарны чорудар. Электрилиг чылыдылга агаарны арыг болдурарынга эң-не дээштиг арга кылдыр санаттынып турар. Бо айтырыгны чүгле Кызылда эвес, федералдыг төлевилелдиң киржикчизи болур өске-даа хоорайларда чугула деп көрүп турар. Чонга эптиг кылдыр шиитпирлээр аргалары, электрижидилгеже кирериниң технологиязы хоорай бүрүзүнде аңгы-аңгы. Найысылалда 25 хире муң бажың печка одап, хөмүр-дашты ажыглап турар. Хөй аал чурттаар каът бажыңнарны көвүдедир тудуп турза-даа, хуузунда чер бажыңнар тудуу база хүнден хүнче улам немежип турар.
Агаарны арыглап алырының ийи дугаар угланыышкыны – одалга системазында ажыглап турар хоралыг ышты хөйү-биле үндүрер котёлдарны амгы шагның чаа дериг-херекселдери-биле солуп, чаартыры. Сөөлгү үеде кыпкан хөмүр-даштан мурнукузунга бодаарга, көңгүс эвээш хоралыг ыш үндүрер чаа котёлдар тыптып келген.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг 2022 чылдан тура газ айтырыын көдүрүп, Кызылдың чамдык микрорайоннарының одалга системазын газче шилчидери-биле улуг ажылды чорудуп эгелээн. Тываның Чазааның чалалгазы-биле «Газпром Промгазтың» эртем-шинчилел институду үш чыл дургузунда Кызыл хоорайның бажыңнарын шинчилээш, ооң түңнелдерин бо чылдың апрель айда үндүрген. «Газпром»-биле чардынган дугуржулга ёзугаар бо хүннерде суук нефть газы-биле чылыдылганы канчаар чорударын, чүгээр өртек-биле кайыын кымдан садып алырын, Кызылга каяа турарын, бажыңнарже канчаар киириптерин сайгарып, ажылды уламчылап турар. Институттуң эксперттери Кызылга чылыгны газ-биле хандырып болур деп санаан.
Ниитизи-биле «Арыг агаар» төлевилелин Кызылга боттандырарынга эвээш эвес акша-хөреңги болгаш үе негеттинер. Бир дугаарында-ла, чогуур деңнелге инфраструктураны тургузуп алыры чугула. Бо хүннерде төлевилелди камгалап алырынга чогуур белеткел ажылдарын кылып турар.
2027 чылдан 2030 чылга чедир төлевилелде айыттынган хемчеглерни кылып чорударынче федералдыг акша-хөреңгини берип эгелээр. Ийи дугаар үе-чадазы 2031 чылдан 2035 чылга чедер. Бо үе дургузунда болдунар шаа-биле болгаш бар аргалар-биле чамдык бажыңнарны азы микрорайоннарны төп одалга системазынче кожар, чамдыызын газ ажыглаар болгаш электрилиг чылыдылгаже киирер. Болдунар болза, чамдык печка одаар бажыңнар чурттакчыларын хөй аал чурттаар чаагайжыттынган бажыңнарже көжүрер ажылдарны чорудар.
Найысылалдың чамдык социал объектилериниң одалга системазын Одалга-энергетика төвүнче кожар ажылдарны база кылып турар. Чижээлээрге, эрткен чылын «Сүбедей» спорт школазын Кызылдың ЧЭТ-инче кошкан. Келир ийи чылдың дургузунда 5 албан черин кожары көрдүнген: хоорайның 10 дугаар школазы, Кызылдың президентиниң кадет училищези, «Лунсин», «Өлчей» компаниялары болгаш өрт албан чери. Албан черлеринге хамаарыштыр ажылды чорудуп турар, ынчалза-даа эң хөй агаар хириктирип турар черлер хуу чуртталга бажыңнары бооп артпышаан.
ТР-ниң Арга-арыг болгаш бойдус курлавырларын ажыглаар яамының оралакчы сайыды Чодураа Хомушкунуң дыңнадып турары-биле алырга, 2023-2024 чылдарда Кызылга чоруткан санаашкыннарның түңнелинде агаарны болгаш бойдусту хириктирип турар бүдүмелдер 48 муң ажыг тонна болган. Чаңгыс бажыңдан-на чыл дургузунда 1,7 тонна хоралыг чүүлдер үнүп турар. Ол дээрге-ле хөй кезиинде хөмүр-даш одаан түңнелинде үнүп турар хоралыг ыш болгаш хөмүрнүң хүлү деп санап турар. Ынчангаш бо федералдыг төлевилелдиң ачызында 3 муң хире бажыңга амгы үениң чаа котёлдарын салыр деп планнап турар. Бо хүннерде чер бажыңнарда чурттап турар чон аразында айтырыышкынны чорудуп эгелээн. Ооң айтылгазы күрүне албан черлериниң сайтыларында салдынган, күзелдиг хамаатылар киржип болур. Бо хүнге чедир ийи муң ажыг кижи айтырыышкынга киришкен, оларның хөй кезии электрилиг чылыдылгаже шилчииринге чөпшээрежип турар. Бо ажылдың түңнелдери комплекстиг улуг планче киирер хемчеглерни ажылдап кылырынга даяныр материал болур.
Ийи чыл бурунгаар Бүгү-россияның эртем-шинчилел институдунуң Кызылга чоруткан шинчилелдериниң түңнелинде агаарже 34 муң ажыг хоралыг бүдүмелдер үнүп турар болган. Ол дээрге дыка бедик көргүзүглер болуп турар. Соок дүжүп, одалга сезону эгелээри билек, кадыы кошкак кижилерниң хоочураан аарыглары кирип келир. Хоралыг ышты хөй тынганындан тыныш аарыглары: бронхит, бронхиттиг астма болгаш өкпе дегдириишкини-биле эмнелгеже кирер аарыг улус саны көвүдей бээр.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Айыткалынга «Арыг агаар» деп федералдыг төлевилел регионнуң социал-экономиктиг сайзыралынга дыка улуг ужур-дузалыг болур деп демдеглээн. Найысылал девискээринде одалга системазын боттары аңгы тудуп турар албан черлерин төп одалга системазынче кожар ажылдарны чорудуп турары дээрге-ле хоорайның агаарын арыг болдурарынче эге базымнар деп ол айыткан. Бо бүгү ажылдарның түңнели-биле федералдыг деңнелге арыг агаар дээш кылдынар ажылдарның комплекстиг планын бадыладыр кылдыр белеткеп турар.
Тывада Гигиена болгаш эпидемиология төвү найысылалдың хөй чурттакчылыг 3 черинде агаарны хынап турар. Агаарның хирленип турарын хынаары-биле бир хонукта 4 катап 14 хоралыг бүдүмелди хынаар кылдыр бүдүн чыл иштинде материалды ап турар. 9 айлар дургузунда агаарны 11 муң катап хынаан. Сооктуң дыңзып келгени-биле эртенги болгаш кежээки үеде агаарга углеродтуг газ (хөмүр ыжы) нормадан ажып турар деп тодараткан. Чоннуң кадыынга хора чедирип болгу дег агаарны хирлендирип болур тудуглар төлевилелдерин Росхереглелхайгааралдың Тывада эргелели хынап, дүгжүр азы дүүшпезиниң дугайында санитар-эпидемиологтуг түңнелдерни үндүрүп турар. Арыг агаар дээш күрүнениң бүгү албан черлери демисежип турар. «Арыг агаар» төлевилелиниң ачызында 2036 чылда Кызылдың агаарын хирлендирип турар хоралыг чүүлдер 5 катап эвээжээр ужурлуг. Ол дээш Тываның Чазаа күжениишкинниг ажылдап турар болгаш кол кичээнгейни хөй аал чурттаар чаагайжыттынган каът бажыңнар тудуунче угландырган. Каът бажыңнарны көвүдедир кылган тудум, хөмүр одаар чер бажыңнар эвээжээр ужурлуг.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20