АРЫГ АГААР
Сөөлгү каш чылдарда кыш дүжерге-ле, республикавыска ыш айтырыы «диргелип» келир. «Ам база ыш» дээн чугаалар эгелээн, ажыы-биле чугаалаарга, кыжын найысылал Кызылывыска ыш «хааннап» кириптер.
Кара хөөнүң уржуундан Кызыл Россияда эң-не хирлиг агаарлыг хоорайларның одуруунче-даа кирип турар. Хоорайның турар чери оргулааш боорда, одаар чүүлүвүс база үстүг холумактыг хөмүр-даш болганда, ук айтырыгны шиитпирлээри кончуг берге.
Хоорайның одалга системазын электрижидери азы газчыдылга дээн чижектиг аргаларны өөренип көрүп турар. Ынчалза-даа ук аргаларны ажыглаарынга эвээш эвес түңнүг акша-төгерик хереглеттинер дээрзи билдингир. Чамдык шинчилелдерниң түңнели-биле алырга, хөмүр-дашты оттулуптарга, ооң 46 хуузу чылыг бербейн, анаа-ла агаарже ыш, хөө болуп үне бээр. Шак ындыг байдалда агаар хирленгеш, кижилерниң кадыкшылынга улуг айыылды тургузуп турар. Ыштыг агаарны тынарывыска, өкпеже киргеш, янзы-бүрү аарыгларны тывылдырар.
Хирлиг агаар уржуундан тыптыр аарыгларны соксадыры-биле, кышкы үелерде Кызыл хоорайның хирленип турар агаарын арыглап, экижидер, долгандыр турар бойдузувусту камгалаар сорулга-биле ТывКУ-нуң инженер-техниктиг факультединиң доцентизи Сергей Дамдын хөмүр-дашты оттуларга, хоралыг чүүлдерни ыш-биле үндүрбес тускай печканы ажылдап кылган.
«Мээң бо чогаадып кылган печкамны ажыглаары хүннүң ажыглап турар печкаларывыс-биле дөмей. Кандыг-даа ылгал чок. Чаа печканы одаарынга тускай өөредилгениң херээ чок» – деп, Сергей Дамдын чугаалаан.
Ол аспирантура дооскан соонда, ТывКУ-га ажылдап эгелээн. Ооң-биле чергелештир ыш чок печка чогаадыр күзелин боттандырарынга эвээш эвес үе-шакты, күштү үндүрген дээрзи билдингир. Ол бодунуң чогаадып алганы төлевилелин боттандырар дээш, шөлээзиниң үезин 16 чыл дургузунда ажыглаан.
Чаа хевирниң печказының хоолайындан үнген ыштыг хөө чок болур. Хөмүрнү одаптарга, кара хөөзү аңгыланып, тускай черге чыглы бергеш, ыш үнер кол хоолайдан аңгыда, тускай хоолай дамчыштыр дедир-ле печканың хөмүр-даш хып чыдар черинге келир. Аңаа келген соонда, катап изиг отка холушкаш, ол хөө өрттенгеш, хоолайдан агаарже үнерде, көңгүс арыг ыш кылдыр үнүп чоруй баар.
Кижи бодаарга, бо бүгү чүүл көңгүс болдунмас ышкаш. Ынчалза-даа Сергей Дамдын бодунуң чогаадып алган чүүлүнүң шынныын бадыткаан. Печканы бодунуң чогаатканы төлевилелин ёзугаар кылгаш, отту салгаш, көргүскен. Шынап-ла, хөө чок арыг ыш хоолайдан үнүп турары бадыткаттынган.
Сергей Дамдынның чугаалааны-биле алырга, делегейде шак мындыг система чок. ТР-ниң Чазааның болгаш Экономика яамызының деткимчези-биле патент алыр дугайында документилерни ХКЭ чурттарынче болгаш Моол күрүнеже чоруткан. Чагааның харыызында төлевилелди ук чурттарга боттандырар дугайында атты салган болган.
«Чагаада айытканы болза, документ кырында экспертизаны эрткен-дир мен. Кандыг-даа шаптараазыннар чок-тур. Патентини алыр-дыр мен. Бо эки медээни алгаш-ла, дораан-на патентини Тываның Чазаанга хүлээдип тур мен деп чагааны Чазакче чоруткан мен» – деп, Сергей Дамдын чугаалаан.
Амгы үеде Сергей Дамдынның чаа чогаатканы системазын бүдүрүлге черлеринге болгаш хемчээли улуг бажыңнарга ажыглап болур. Бо чоокку үелерде чуртталга бажыңнарынга тааржыр хөө чок печканы чогаадырын Сергей Дамдын планнап турар.
Бир эвес чаа печканы ажыглап эгелей бээр болза, хоорайның чыл чылы-биле шиитпирлеттинмейн турган чидиг айтырыы шиитпирлеттингени ол. 2022 чылдан эгелээш, Тывада «Арыг агаар» деп федералдыг төлевилел боттанып эгелээн.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның демдеглээни-биле алырга, эң-не берге чүүл болза, Кызыл хоорайда 18 муң хире одаар печкалыг чуртталга бажыңнарын чаа системаже кииреринге улуг чарыгдал негеттинип турар.
«Чамдык бажыңнарны Кызылдың ЧЭТ-ке кожар, а бир чамдыызын электри-биле чылыдыр аргазын көөр дээн ышкаш айтырыгларны Тываның Чазаанда өөренип көрүп турар бис. Ниитизи-биле чугаалаарга, чаңгыс черде турбайн, бурунгаар чүткүп чоруп олурар бис» – деп, ТР-ниң Баштыңы В. Ховалыг демдеглээн.
Шынап-ла, Сергей Дамдынның чогаатканы чаа печка системазы чүгле Кызыл хоорайның чурттакчыларынга эвес, арыг агаар дээш тулчуп турар регионнарның өске-даа хоорайларынга чугула ажык-дузалыг болуп, РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң «Арыг агаар» национал төлевилелин амыдыралга боттандырып ажыглаар аргазы чадавас.
«Арыг агаар» төлевилелдиң сорулгазы – агаарны хирлендирбези дээрзин сагындыраал.
А. ОНДАР белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №5 2024 чылдың январь 24
