Чодураалар чечектелип турда...
Чазын садка чодураалар
Саглаңайнып турда чүве.
Шак-ла ынчан сээң карааң
Чалыы чүрээм шонувуткан.
К-Э. Кудажы.
1964 чылдың май 1. Чырыткылыг байырлалдың хүнү.
Ол чылын час эрте дүшкен. Ындыг база болгулаар. Кызылга кааң хүннер каш хонук улаштыр туруп келген. Парктың алаагы ногаарара берген.
Чодураалар чечээ шуут-ла ак чайт. Чыдының чаагайынга кижи эзириир чыгыы.
Чоннуң кызыл өң колдаан айыраң-шокар чыскаалы хөглүг каткы-итки, ыр-шоор-биле холуштур эрте берген. Ам байырланчыг кылдыр кеттинипкен кызылчылар паркче сөктүп кирип турганнар. Чыскаал соонда оюн-тоглаа, чоннуң калбак сеңгилдези аңаа болур.
Кызылдың кайгамчык чараш, бойдустуң бодунуң чаяап кааны парыгының чип-чиге төвүнде дың чаңгыс фонтан бар. Ооң ак-көк дээрже аттыккан суу база дың чаңгыс. Ынчап кээрге, чүү дээр боор, анаа-ла фонтан аттыг чүве-дир ийин. Ынчалза-даа балык чок черге рак-даа балык болур деп, орус улустуң чугаазында ышкаш, фонтан чок черге ол база фонтан болуп турган. Ылаңгыя хамык чаш ажы-төл ону долгандыр чыглыр, изиг хүнде кагааш, арык суу үглээн бора-хирилээлер-ле.
Чаңгыс фонтанның дөзүн долгандыр улуг өг орну хире черни бичии чал-биле дээрбектей кажаалап каан. Ында өрү аттыккан суг ооң дүвүнге дүшкеш, хөөлбектели берген чыдар. Оон-на сериини аажок. Чамдыкта салгын мергелени бээрге, фонтан суунуң дээрден дүшкен өл сырыннары эрткен-дүшкен кижилерниң арыннарынга дымыраарга, тааланчыг-даа, хөглүг-даа, сериин-даа.
Фонтанны долгандыр дээрбектелчек чавыс чалды бичии уруглар үглээн турганнар. Оларның чамдыктары ында баартактанып алган, суг хөөлбээнче холдарын сунган, аңаа чедип чадаан чыткылааннар. Ынаар саазын хемелер-даа салып алганнары бар. Шала улгады бергеннери олче ээккеш, сугну бот-боттарынче чажарын оралдажып тургулааннар. Оон кашпагайлары төгерик чалды кырлап маңнашканнар. Шак ынчан ийи бичии оол үскүлежир часкаш, хөөлбек сугже мөйт-ле дээннер.
Ийи бичии оолга ийи аныяк кижи халчып келген – бирээзи кидин күш кырында эрлер дег, тырың мага-боттуг кыс, өскези кидин быжып келген кыстар дег, тырың мага-боттуг аныяк эр.
– Мерген! – деп, аныяк кыс алгырган.
– Андрюша! – деп, аныяк эр алгырган.
Хөөлбекке дүже бергеш, ийи бичии оол терең суг деп бодааннар боор, оон коргуп, ыглажы бергеннер. Андрюша деп алгырганы, кандыг-чүү-даа бол эр кижи болгаш, оларны мурнай сегирип алгаш, идик-хевиниң суун дырыладыр, камныы кончуг көдүрүп алган.
– Күчүр эрлерни! – деп, аныяк кижи оларны кончуур туржук, харын сеткил ханып чугааланган. – Бичии-даа корткан херек чок, оолдар, сыык хөөлбек ышкажыл. Шаа барып далайжылар болур апарзыңарза, канчаар силер? – дээш, эр бир-ле билдингир ырны химиренген:
"Хаттыг-чаъстыг, шуурганныг
Океандан кортпас бис.
Капитаннар, аныяктар,
Оруувусту баштап чор".
Аныяк кыс чазыы кончуг хүлүмзүрээш:
– Четтирдим – дээш, аныяк эрниң холунда бичии оолга чугаалаан. – Ам бээр кел, Мерген, ол акыйның хеви өде бээр.
"Күчүр эрни" дээни ышкаш, аныяк эр база өжегээр ынчаар баштактанган:
– Ачырба-ас – дээш, спортчу чиик базымнар-биле хүн караанда хос сандайларже кылаштапкан. – Барып кургаттынып алыылыңар, удавас мөгелер барып көөр бис.
Ол-ла ынчаар дөртелээ ээлери чок озалааш сандайларга баргаш, ийи оолдуң идик-хевин уштуп, сы тудуп эгелээннер.
– Ол канчаарың ол, Мерген – деп, аныяк кыс бодунуң эдертип чорааны оолду кончаан. – Ындыг сен, кезээде оваарымча чок. Идик-хевиңни көр даан, чүү-даа чок өдүп калган, бо эжиң база көк мөөн.
Бичии оол ыглай берген.
Ол оолдуң адын билип алган аныяк эр улам хөглүг чугааланган:
– Өлден артар дижир болгай, ыглааш чоор сен, Мерген. Эр кижи эглиш дивес болур херек, аал – ынча дээш, аныяк кысче көрүнген. – Чүү дээр ийик, танывас дуңмазы? Маалай-маалай мал болур, ыглай-ыглай кижи болур дээр ийикпе?
Аныяк кыс улам чазык хүлүмзүрээн:
– Дыка-ла чараш дылдыг кижи-дир силер, танывас акызы. Шынап-ла, ындыг болгай, "ыглай-ыглай..." – оон аныяк эрге элдептиг дидим айтырыг салыпкан. – Бо бичии Андрюша силерниң дуңмаңар боор аа азы?...
Аныяк эрни каш сөс аймаарадыр шаапкан ышкаш болган, харыы орнунга ол хая көрүнген, харлыга берген хире. Аныяк кыс база угаангыр кижи болган, бодун иштинде чектээн турган: "Ол чүү дээрим ол, кончуг мелегейни, мени. Хөөкүйнүң балыг черин базыптым ышкаш..."
Бодунуң ам чаа-ла "эр кижи эглиш дивес" деп чугаалааны дег, орталанып көрнүп келгеш, аныяк эр хөглүү дегет сыр дедир домактанган:
– Бөгүн хүрежир бодаан кижи мен, адымны безин бижидип алган. Андрюшаны алыр кижи чок...
Аныяк кыс орук ара келдеш диген чугааның ужуундан сегирип алгаш, тывызыы кончуг улапкан:
– Хаа, ынчаарга ам мынчаар-дыр, акызы. Силер хүрежиңер, бис Андрюша, Мерген, мен үжелээ силер дээш "аарыылыңар". Чүүлдүг-дүр бе?
Аныяк эр база чүглени хона берген:
– Чүүлдүг-дүр, сарыг!
Дөртелээ стадионче маңнажыпканнар. Андрюша биле Мерген оларның мурнунга ужа-тура салып чорааннар. Оон бичии саадаан болза, озалдаар часканнар.
Стадион ишти шуут-ла шиилээр болган. Амданныг чем кудуп турган кедергей улуг тавакты ымыраа-сээк үглээни-биле дөмей. Көрүкчүлер дээрге имилеве.
Дөрт кижи стадионга кирген ояар дөрүнче – мөгелер турар черже эртипкеннер. Ынчалза-даа оларны шагдаалар дораан доктаадыпкан.
Аныяк эр ужур чок тывынгыр болган, сумкада содак-шудаан көргүскеш, шагдаага дүште чок тайылбырлаан:
– Алдан-дөрттүң бирээзи-дир мен. Мээң хүрежимни сонуургап көөр силер, даргалар – дээш, эдертип алганы аныяк кысче айыткаш, чырыы безин чырташ дивейн, – бо мээң аалым ишти-дир, бо оолдарым-дыр, келир үеде, ачазы дег, мөгелер болур эрлер чүве. Ам мээң идик-хевим ап бээрлери ол-дур. Мөгелер черле ынчаар эгелээр боор чүве – дээн.
Шагдаалар эрттирипкеннер.
Аныяк эр улузун мөгелер чанынга олуртуп кааш, боду ынаар майгын иштинче кире халаан. Ол аразында үрер хөгжүм "Дөге-Баарын" ойнай берген. Мөгелер индир баарында тукче углай девип үнүпкеннер. Адыш часкаашкыннары диңмиреп турган.
Демги аныяк эр арай озалдап кеттинген болгаш, хамык мөгелерниң соондан девип бар чораан. Чанагаштаныптарга, ооң мага-бодун аныяк кыс кайгап ханмаан, мойну чалыы буганыы дег тырың, шыңганнары оон-моон мөчек-мөчек кылдыр уштунгулап келгилээн, кежиниң өңү хүрең, күскү пөш тооруу-ла, артында кылаңайнып бар чыткан.
Мөгелер хүрежип эгелээн. Кезек болганда мөге салыкчызы: "Мөге Маадыр-оол Биче-оолдуң онаан үндүрүңе-э-э-эр!" деп чарлаан соонда, демги аныяк эр девип үнүп келген. Ийи оол эдерткен кыс ам-на иштинде шээжилеттинип орган: "Маадыр, Маадыр. Ооң адын демин-не чүге айтырбааным ол? Угаанымны ыт чипкени ол бе?"
Аныяк кыстың ам чаа адын билип алган мөгези Маадыр-оол баштайгы онаан чииги-биле октаан. Өске кым-даа эвес, Андрюша биле Мерген кедергей амырааннар, олуттарындан тура халчып, өрү шурап, алгыржып турганнар.
Оон ыңай бүгү чүве аайлажы берген ышкаш болган. Маадыр-оол онагларын улаштыр-улаштыр октап-ла турган. Адак соонда ийи мөге арткан: Маадыр-оол биле база бир аныяк эр. Чүге-ле ийик, ол өйде аныяк кыстың чүрээ шапкыланып эгелээн. Ооң согуун өске улус дыңнап каар ийне дээн ышкаш, ол-бо талаларынче көргүлээн. Олче сагыш салыр кижи-даа чок, хамык чоннуң байгы-ла кичээнгейи арткан ийи мөгеде барган. Аныяк кыс чүрээниң дүргедээрин намдадып чадап каан. Ам канчаар, чүректи дужаар эвес. Арткан ийи мөге сегиржип алгаш, үр болбааннар – Маадыр-оол октадып каан. Ол харын аныяк кыска оожургал болган, чүрээниң согуу чавырлы берген. Бир эвес Маадыр-оол шүүп каан болза, аныяк кыска хөлзенчиг-ле турган боор.
Ооң соонда шаңналдар эгелээн: шүүлген мөге “оттурар" шак алган, үжүүрлешкен Маадыр-оол Биче-оолга бичии уур, бала суй белек тудусканнар, үшкү болгаш дөрткү черлерни алган мөгелер 5-5 рубль четтиргеннер. Хоомай эвес шаңналдар. Оон ыңай бо мөгелерге тыва хептиг кыстар, ол эрте час хирезинде, гвоздика деп кып-кызыл бир-бир чечектер сөңнээннер.
Шаңнал доостуру билек, Маадыр-оол бодунуң үш "аарыкчызынга" халып келген. Ол чаңгыс кызыл чечээн дегийт-ле кол "аарыкчызы" болур аныяк кыска тудускан.
Оозу Маадыр-оолче эргиде-ле таныжы дег хүлүмзүрээш:
– Четтирдим, Маадыр! – депкенин боду безин эскербээн.
Аңаа улаштыр үжүүрлешкен мөге аныяк кыска шаңналга алган суй белээн сунган.
Аныяк кыс бичии уур, баланы тудуп алгаш, аңгадай берген турган:
– Мону ап шыдавас мен. Бо дээрге чүгле силерге берген шаңнал-дыр.
– Ынчаарга кайын боор, шаңналды иелээн кады тепкен-не болгай бис.
– А Андрюша биле Мерген?
– Ынчаарга дөртелээн.
Оон аныяк кыс чугааны уламчылаан:
– Ындыг-дыр харын, иелээн болза, иелээн-не ыйнаан, дөртелээн болза, дөртелээн-не ыйнаан. Ынчаарга мынчаалыңар – шаңналды дөртелээн өкпе-дарыш чок кылдыр деңге үлежип алыылыңар.
– Канчаар?
– Бирээзин – Андрюша-биле силер, өскезин Мерген биле мен алгай-ла мен.
– Шын-дыр – деп, Маадыр-оол аажок чөпсүнген. – Силер кайызын алыр силер.
– Чок, силер биске кайызын бээр силер? Чүге дээрге шаңнал силернии болгай.
Ол-ла хөглүг чугааның тевии-биле стадиондан дөртелээ үнүпкеннер. Аныяк эрниң холунда бала чораан, аныяк кыстың холунда – уур.
Шуушкан чоннуң агымынга салдап чорааш, ийи бичии оол эдерткен ийи аныяк кижи парк аксынга үнүп келген. Орта ийи аңгы чоруур ужурга таваржы берген – кыс кижи хоорайның адаанче, эр кижи өске талазынче. Шагда "Бирээзи – барыын чүкче, бирээзи – өске чүкче" деп ырлажып турганы ышкаш болган. Байырлашкаш, чарлып чорупканнар.
– Бир эвес силер турбаан болзуңарза, мындыг улуг тиилелге чедип албас турган ийик мен – деп, Маадыр-оол чоруп тура чугаалаан. – Силерниң ачыңарда амыдыралымда бир-ле дугаар үжүүрлештим – оон уругже чиктии кончуг кылдыр көргеш уламчылаан: – Бир эвес ам бир хүрешке мынчаар "аарып" бээр болзуңарза, шүглүр чадавас боор мен.
Ийи аныяк кижи белен чарылган ышкаш болган. А бо Андрюша биле Мерген чарлып чадап шаг болганнар. Олар ажыт киргиже, холдарын чайжып чорааннар.
Орукка бар чыткаш, Маадыр-оол хөйнү бодаан: "Бо кандаай ындыг бичии оол эдерткен аныяк кыска душтум, кымны ап чорууру ол – оглу бе азы дуңмазы бе? Бичии оолга ооң хамаарылгазын бодап көөрге, черле оглу ышкаш. Ынчаарга ооң адазы кайыл, чүге келбээни ол? Аныяк кыстың оода чүге адын айтырбааным ол? Ам катап ужуражыр ирги бис бе? Чүге болчаг шеневээним ол?".
Орукка бар чыткаш, аныяк кыс база хөйнү бодаан: "Бо кандаай ындыг бичии оол эдерткен аныяк эрге душтум, кымны ап чорууру ол – оглун бе азы дуңмазын бе? Бичии оолга ооң хамаарылгазын бодап көөрге, черле оглу ышкаш. Ынчаарга ооң иези кайыл, чүге келбээни ол? Аныяк эрниң адын мөге салыкчыларындан билип алдым, мээң адымны чүге айтырбазы ол? Ам катап ужуражыр ирги бис бе? Кижиге болчаг-даа кылбас, элдептиин?”
Ох, аныяктар, аныяктар! Бирээңер кыс, бирээңер оол боордан өске, бот-боттарыңарга, сугнуң ийи дамдызы дег, дөмей-дир силер. Угаанныг кижилерниң бодалдары дүгжүп турар деп бадыткалды билир ирги силер бе?
К-Э. КУДАЖЫ, улустуң чогаалчызы.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33