Билдинер билдинмес херээжен
“Доңгурактан даңгырак чидиг".
Үлегер домак.
А.М. Биче-оолдуң мөчү-сөөгүнүң хенертен чиде бергени прокуратура-даа, иштики херектер-даа ажылдакчыларынга тывызык болган. Ону чаза шавар дээш, чүгле чаңгыс И.И. Илбек эвес, орта хамаарылгалыг кижилер дөгере ажылдап турган. Кымга-даа чарлаттынмаан, кым-даа билбес кижи база истелгени чорудуп турган болган. Ол дугайы ам билдине бээр.
Истелгениң мырыңай эгезинде квартиразының почта хааржаандан Илбектиң элдептиг чагаа тып алганын номчукчулар утпаан боор. Ол чагааның соонда Игорь Иргекович почта хааржаан эртениң-не көөр апарган турган. Шуут-ла өөренчиктей берген. Ынчалза-даа истелгениң узааны-биле база ол херек талазы-биле барымдааларның көвүдээни-биле тывызыксыг чагаа-даа удаажырап, эртениң-не почта хааржаа бакылаар чаңчыл буларап бар чыткан.
Ынчалдың бе дээн ышкаш, бир хүн Илбек дүштеп келгеш, почтаның хааржаан ажыдарга, солуннар артындан, шынап-ла, "аътчыгаш" хавы уштунуп келген. Ону почтальон эвес, өске кижи суккан деп чүвени ооң билдизи эндевээн. Бир болза почта мурнунда, бир болза почта соонда. Билдингир-ле, дүүн орай кежээ азы улус турбаанда, сыгыр даң бажында болгай аан, кижилер көрбээнде. Илбектиң көрбейн барганы-ла шын боор. Почтальон болза чагааны солуннарның бетинге суп каар болгай, ол чагаа артынга чыткан. Чүү-даа канчаар, чагаа хавында хол үжүүн Илбек танып каан – "эрээн-шокар демдек салган элдептиг чагааның" ээзинии.
Чагааны чазарынче Илбек далашпаан. Чүге дээрге ол чагаа аңаа бир-ле чугула чүүлдү чугаалап бээр ужурлуг. Ону манап турган-даа кижи. Албан бижиин албан черинге чазар херек. Баштай болза кудумчуга-ла чазып номчуй берген болгай. Ынчан ону ол кичээнгейге албаан. Ам өске херек-тир.
Илбек таваар чемненип алгаш, ажылдаар черинче чорупкан. Ынчалза-даа ол чагааның ужун ооң сеткили далажып чораан. Чүнү-ле бижип каан ирги? А.М. Биче-оолдуң мөчү-сөөгүнүң оода уун айтып каан чораан болза.
Кабинединде олудунга Илбек ылап оожургап алгаш, чагаа хавын ора тырта бербейн, хачы-биле кончуг камныг кезип часкан. Ооң профессионал иттирии часпаан болган.
"Игорь Иргекович, Силерниң мурнуңарга база катап улуг буруумну миннип тур мен – деп, билдинмес кижи чагаазын эгелээн. – Силерниң чай чок ажылыңарга ам база шаптык болурум ол-дур. Ынчалза-даа мону биживес аргам чок болду. Силерни Андрей Биче-оолду өлүрген херекти истеп турар деп билир мен. Ол херекти мен база анаа көрүп олуруп шыдавас мен. Чүге дээрге мен Андрейниң душтуу кижи мен. Чаа чылда мени ада-иезинге таныштырар деп турду. Ооң чүге бүтпейн барганының чылдагаанын билир силер. Мен шагдаа ажылдакчызы кижи мен. Ону шуут бодум истээр дээримге, хоойлу-дүрүмге таарышпас, Андрейниң, тодаргайлаарга, качыгдаан таланың чоок кижизи-дир мен. Ийе харын, ол дугайын кымга-даа чугаалавайн, истелгени чорудуп болур турган мен, ынчалза-даа ол чорук мээң арын-нүүрүмге таарышпас. Ооң кадындан ооң өлүрүкчүлерин азы өлүрүкчүзүн ыяап-ла тывар мен деп даңгыраглаан болгаш, ам силерге дуза кадарымны ак сеткилдиим-биле сүмелеп тур мен. Берген аксымга ээ болур дээш, бодум идепкейим-биле ол херекче холужа бергенимни баш удур чугаалаар ужурлуг мен. Буруудаза, мен буруудаар мен, боду хуузунда аажылап турган дээш. Ынчалза-даа Андрейниң чырык тураскаалының мурнунга арын-нүүрүм чүгле арыг артарын күзээр мен. Ынчангаш мээң-биле доп-дораан ужуражырыңарны дилеп тур мен. Байдал ынчаар негеп келди. Ынчанмас болза, Силер-даа, мен-даа озалдаан болур бис, ооң-биле кады бо херек хаглып болур. Андрейниң өлүрүкчүлерин тудуп хоругдап алган-дыр силер, ооң мөчү-сөөгүнүң эксперттиг барымдаазы чокта оларның кем-буруузун чүнүң-биле бадыткаар силер? Ол барымдаалыг бадыткал ырап чоруур деп барды. Бөгүн ужурашпас болзувусса, даарта орай болур деп, Силерге база катап сагындырып тур мен. Силерни мен кежээ 9 шакта паркта делгелге залының артында ыяштар аразынга манаар мен. Сооктан-даа, караңгыдан-даа, менден-даа корткан херээңер чок. Мен херээжен кижи-дир мен, оон ыңай чааскаан кээр мен. Ынчаар чаштынмас аргам чок, чүге дээрге Андрейни өлүргеннер мени базым санында хынап турарлар. Мен ол херекте эки турам-биле холужуп тур мен деп үстүнде чугааладым. Оон артканын Силерге паркка чугаалап бээр мен.
Ынчангаш кежээ, 9 шакта, паркка.
Билдингир чылдагаан-биле билдинмес бооп артым".
Оон ыңай чагаа-биле кады солундан оя кескен мындыг чарлалды суп каан чораан: "Кызыл хоорайда "Тайга" акционерлиг ниитилел "К-700" маркалыг тракторну чиик өртекке далаштыг садып тур. Харылзажыр телефону 3-13-13". База элдеп чагаа. Чарлалдың херээ чүл?
Ам база тывызык. Илбек аңгадап калган орган: "Шагдаа ажылдакчызы, ындыг турбуже ол херекке эки туразы-биле холужа берген? Даарта орай болур? "К-700" трактор?.. Ийе, ийе, милицияның оперативтиг бөлүү демир доскаар чанынга келирге, ында тергезиниң кырында сиген-саваң хевирлиг бок-сак салып алган "К-700" моторун өжүрбээн хевээр турган деп, протоколда айыткан болгай..."
Илбек кезек боданып олуруп-олуруп, телефонну көдүргеш, 3-13-13 дугаарже долгаан:
– Алло, “Тайга" бе? Экии.
– Ийе, ол-ла-дыр.
Чугааны ажык-сула, каразыг чок болдурары-биле Игорь Иргекович баштактанырын оралдашкан:
– “Тайгада" чүү болуп тур ирги? Ыяш белеткеп тур силер бе? Чок, чок, ол-даа канчаар. Адыглар база ижээнде удувушаан. Ох, аңнаан болза! Бо чоокта боо соонга олуруп көрбээн...
– Алло, чүү херегил? Ажыл дилеп тур силер бе? Бис ыяш-даа белеткевес, аңнавас-даа улус бис.
– Ынчаарга чүге ынчаар адаттынып алганыңар ол?
– Канчаар?
– "Тайга" деп.
– Тыва дээрге арга-ыяш тудуп чиген оран ышкажыл.
– Ынчаарга ам чүнү доюлдуруп турар улус силер?
– Бензин садып турар бис.
– Солун-дур оо! – дээш, Илбек улам хөглүг чугаалаан. – "Тайга" аттыг, ол хирезинде бензин садып турар. Ийе, ийе, арага эвес, бензин садары ажыктыг. Тываның экономиказын сайзырадырынга чугула. Ол дээш силерге өөрүп четтирип тур бис.
– А бо силер чогум чүү кижи силер?
– Коммерсант. Ынчангаш сонуургап олурарым ол-дур ийин, билбес эвес силер. Бензинни канчаар садып тур силер? Мөөңү-биле бе азы?..
– Кызылда заправка ажыдып алган бис. Оон силерниң районнарыңар дугайын база бодап тур бис. Бо үеде дылдың кысказы, холдуң узуну херек.
– Шын болдур ам. “Силерниң" дээриңерни бодаарга, өскээртен келген ирги силер?
– Ийе, Абакандан. Мырыңай-ла кожаңар. Барык-ла чаңгыс ижээнниң адыглары-дыр бис ийин – Ынаар ол кижи аажок каттырган, хирези, бодунуң баштак чугаазынга боду аажок таарзынган боор.
Ону ажыглааш, Илбек база суглук чокка салган:
– Шын, шын, кожа. Ындыг таварылгада тывалар болза чаңгыс одарның хойлары-дыр бис дижир.
Ол кижи база ынаар хөжүледир каттырган.
Илбек уламчылаан:
– Ылаңгыя бистиң кожууннарывыс төптеринге заправкалар ажыткылаар болзуңарза, улам эки-дир. Республиканың көдээ ажыл-агыйы – колхозтар, совхозтар, кооперативтер, тараачын араттар бензин чок ат болганнар, машина, чепсек-херексели хилис туруп берген.
– Бензин садып алыксап тур силер бе? Бис, шагда пионерлер чүү дээр ийик, кезээде белен, ха-ха!
– Мен-даа кезээде белен эвес мен.
– Ам чүл ынчаш, чүге долгадыңар?
– Солунда чарлал номчааш.
– Чүү дээн-дир?
– "К-700".
– Аа, ооңну ол-ла хүн бурт кылган.
– Садыптыңар бе?
– Чүзүн кылчык.
– Мен дыка-ла алыксадым– деп, Илбек оптуг баштактанган.
– Поезд чоруй барган ышкажыл.
– Чок, амдыызында чорбаан.
– Кайнаар садыпканыңар ол?
– Саян артынче.
– Ол-ла бе?
– Оон-даа ырак баар боор.
– Чогум черле?
– Сибирь делгем-не бол- гай – дээш, телефоннуң ындыы ужунда кижиниң аксы хак дээн соонда, буу-хаа-ла барган. – Ой, мегелептим, мегелептим. Мен орта билбес мен, та кайнаар садыпкан. Сонуургаар болзуңарза, "босстан" айтырып алыңар. Бензин-даа дугайын, трактор-даа дугайын. Хереглээр болзуңарза, арага-даа дугайын.
– Арага база садып турар силер бе?
– Үениң негелдези ынчап барган, ону коммерсант кижи бодуңар билир силер.
"Босс" деп сөс Илбекти кайгадыпкан, оон улам кадалган:
– Черле ынчаш поезд чоруй барган ышкажыл?
Телефонда кижи ам мырыңай хорадай бергеш, хөжүлээри дам барган:
– Кандыг кончуг халалыг кижи апардыңар, эргим хүндүлүг хамааты, Тывада демир-орук чок дээрзин билир-ле болгай силер.
Ол кижи ынаар телефонну октапкан боор, үзүк чок медээ эдип туруп берген. Илбек улуг тынгаш, боду база телефонну салып каан: "Озалдаан. Поезд чоруй барган. Мегелепкени база бар. "Босс". Кара элдеп аа? "Аътчыгаштарда" база "босс" бар, “Тайгада" база “босс" бар. Болар чүге үн алчы бердилер?"
Ам чаа номчааны чагааның соонда телефон-биле бо чугаа Илбектиң сеткилин далаштырып туруп берген. Хүннүң батпазы аажок болган, кыш-даа турган болза. Ажыл соонда ам караңгылаарын, ооң соонда 9 шакты манааш олурупкан. Эрте чеде бергеш, караңгы доң алаакка чүнү кылыр боор?
Арай боорда чогуур шакты манап алгаш, Илбек паркче кылаштап кирипкен. Ындыг соокта, ындыг орай олче кым кирерил, чаңгыс-даа элеш дээр кижи чок болган. Ында-мында черлик ыттар халчып турганнар. Ол аза-четкерлерниң хоорайда-даа, көдээде-даа көвүдээнин кижи кайгаар чүве-ле болгай.
Илбек делгелге залдыг бажың чанынга чоокшулап ора, пальтозунуң иштики карманындан пистоледин ужулгаш, даштыкы карманынче суккаш, оң холунга тудуп алган: "Херээженнер кончуг чон болчук, көк хүндүс-ле даштын эжик кастыында шагдаа олурда-ла, кижини кабинединге ойтур баскаш, күштээр деп баар".
Делгелге залының артында теректер аразы караңгы болган. Болчаг кылган билдинмес херээжен дораан-на ыяштар артындан үнүп келген. Ортумак дурт-сынныг, халбаңнарлыг селбегер бөрттүг, дөртегер чолдак тоннуг, тар чүвүрлүг, оозун бодаарга, аныяк херээжен болган. Бир эвес кидис идиктерин санавас болза, ынчаар кеттинген кыстар Кызылдың кудумчуларында эжен эңдерик.
Херээжен кижи эки-менди-даа чок чугаалаан:
– Менден кортпаңар, чааскаан мен. А силер?
Ол үннү Илбек бир-ле черге дыңнаан ышкаш болган.
– Мен база чааскаан мен– деп, Илбек харыылааш, ол үннү каяа дыңнаанын сактып чадап-ла каан. – Силерни чагаа-биле дүвүредип турар кижи мен-дир мен. Силерни ам соок алаакка доңурарым ол-дур. Буруулуг болдум.
– Ажырбас, ажырбас, ниити херек-ле чогуп турар болза...
Херээжен кижи ажыл-херекче дораан кирипкен:
– Мен чүгле силерниң истелгеңерге кандыг-бир дуза кадыптар ирги мен бе дээш, оралдажып тур мен. Ам шөлээде мен. Хуусаам төнүп тур. Херек апарза, төлевир чокка база узаттырар боор мен. Силер юрист кижи болгай силер, ынчангаш билир ужурлуг силер. Бо болза, бирээде, качыгдаан кижи шагдаа ажылдакчызы-дыр, ийиде, ооң душтуу кижи мен, ынчангаш мен ажыл-албаным болгаш төрел харылзаам чылдагааны-биле маңаа истелге кылыр эргем чок. Ол дугайын база силерге дыңнаткан мен. Ынчалза-даа хоойлу-дүрүм хажытпаан мен, чүгле силерге дузалаар дээнимни база катап ам бодуңарга чугаалап тур мен. Мени эки дыңнап көрүңер. Хөй чугаалавас мен, чайым чок. Борта үр ызырныр болзумза, чаа компаниям меңээ каразый бээр. "Босс" улузун үргүлчү хынап турар. (Илбектиң угаанынга "босс" деп сөс чык кылдыр дыңналган, "аътчыгаштарда" база ындыг сөс бар болгай!) Мен ынаар, чаннып-чашпып, кады арагалап, таакпылап тургаш, кирип алган мен. Хээлилеп, чарыгданып-даа турдум. Адак соонда мени тояанчы, арагачы кызыжак деп бодааннар, ам меңээ бүзүрээр апарганнар. Кулаам дажын негеп албаанымда, ол "бүзүрелди" ышкынып болбас мен. Ам ажыл-херекче кириптейн: "Тайга" дээрге ады-ла акционерлиг ниитилел, херек кырында Тываның экономиказынга хора чедирип турар чажыт организация-дыр, мафия. Андрей ооң изинге дээп алгаш, Хову кудумчузунда 13 дугаар бажың чанында демир доскаар иштинче кире бергени ол-дур. (Шак борта-ла Илбек билдинмес херээжен кижиниң үнүн ылап сактып келген: "Бо бичии бажыңда Салчактар чурттап турар ирги бе?" Ылап-ла ол, оон чеже-даа соок бол, шиш ээжектерлиг чиик сапожкаларын токкуладыр эрте берген болгай: “Буруулуг болдум"). Ону өлүрген кижилер дээрге ол мафияның акша-төгериинге, арага-дарызынга, ажыг таакпызынга, техниктиг спиртинге алыскан думаа-халаңнар-дыр, ынчалза-даа база дөмей өлүрүкчүлер. Андрейни ол мафия сыырыпкан. Ам "Тайга" актыг эвес, ханныг изин балап каапкаш, улам бурунгаарлаар деп бодап турар. Ол кандыг-даа когарал-чарыгдалдан, өлүрер-чидиреринден безин кортпас. Солунга чарлал дээрге кажар арга-дыр, шырыңма...
Ынчага дээр шыдавыже дыңнап турган Илбек үзе кире берген:
– Мен ам чаа 3-13-13-че долгадым. Тракторну Саян артынче садыпкан бис деп, бир кижи харыылады. Оон дораан сөзүн дедир тырта берди. Мегелептим-даа диди. Босстан айтырыңар дээш туруп берди.
– Ол-ол, ис будап турарларын көрүңерден. Тракторну шынында кымга-даа сатпаан, кымга-даа маңаа сатпас. Ол тракторга ооргаланып алгаш, Абаканга барып ырадырлары ол-дур. Чүге дээрге – дээш, чанында кижилер бар чүве дег, долгандыр каразынып көргүлээн. Оон Илбектиң кулаанга элээн үр сымыранып-сымыранып уламчылаан. – Ол трактор ам Ус унунче чоокшулап бар чыдар. Ону барып саткан аттыг боор кижи, акционерлиг ниитилелдиң оралакчы директору, чолаачызы-биле даарта эртенгиниң беш шакта үнер. Мен база олар-биле кады чоруур мен, ынчангаш силерни бо ужуражылгаже далаштырдым.
– Силерни чүге ап алганы ол?
– Чүү дээр ийик, Саян артында таныш-көрүжүм хөй болганы ол-дур ийин, мээң тывыым ыйнаан. Оон ыңай кыс кижи эдертип алырга, каразыг эвээш деп, босс санаан чүве эвеспе оң.
– Кандыг машиналыг үнер силер?
– "Волга".
– Дугаары. Тракторнуң база?
– Ол чугула эвес чүүлдер-дир ийин. Олар ындыг дугаарларны херек дээн-не черинге солуй салып ап чоруур улус. Оон ыңай маршрудун база өскертип болурлар. Мени мегелеп каан база чадавас.
– Ынчаарга туда сүрбес болза, хоржок-тур.
– Силерни эскерип каар болза, мырыңай чүде-даа чок буурап дүшкениңер ол.
– Ам канчаарыл ынчаш?
– Силер эртен даң бажында үнүп шыдаар силер бе?
– Бо барган дораан республика прокурору-биле чугаалажыр мен. Чүге шыдавас деп?
– Ынчаарга силер бистиң ынча-мынча соовуска чоруур силер. Бис аравыста харылзаалыг чоруур ужурлуг бис.
– Канчаар харылзажыр бис?
– Мынчаар – дээш, билдинмес херээжен кижи карманындан зажигалка уштуп келгеш, кызаш кылдыр шаккан. – Бо бичии датчик-тир. Чүгле ол, приёмник чок. Улус аразынга ооң меңээ херээ база чок. Ийе харын, зажигалка база чүве. Мен үргүлчү таакпылап, ону кывыскан кижи болуп алгаш, өөрүм-биле ыыткыр чугаалажып, эрткен болгаш баар черлеривисти таарыштыр адап чоруур мен. Оон бистиң маршрудувусту билип алыр силер. Тракторга чоокшулап келгеш, чугаа чок-ла доктаар, дүжер апаар бис. Ынчан – дээш, тевене дег бичии шивегей көргүскен. – Ынчан машинавыстың ийи дугуюн, ийи дугуюн эвеспе, чаңгызын болза, олар дораан солуп кааптарлар, мооң-биле бүдүү деже иткилеп кааптар мен. Оон канчаар хөделирин боттарыңар билир силер. Көрдүңер бе, сагындырып тур мен, оларны дижинге чедир чепсектиг деп билир херек. Датчигим чалгыы мындыг – дээш, саннар адап берген.
Илбек дораан сагыш човап чугаалаан:
– Силер база чепсегленип алыңар. Бис-даа бээр бис.
– Меңээ ооң херээ чок – дээш, база-ла зажигалказын көргүскен. – Бо меңээ чедер. Мени арын-нүүр чок үжээрлер. Дораан туттурар мен. Ооң соонда... – Билдинмес херээжен ынча дээш, аажок хандыр улуг тынган.
Илбекке кыс кижиниң бо сөстери кээргенчиг кылдыр дыңналган: "Бо мафиядан аныяк эр өлүрткен, ам ооң душтуу кыс база баары ол бе? Чок, өлүрүкчүлерни ыяап сойгалаар херек, ынчалза-даа өлүм-чидим оруу-биле эвес..."
– Бо чугула херекти боттандырары албан, ынчалза-даа ооң черле айыыл чок кандыг-бир хевирин бодап көрээлиңер – деп, Илбек херээжен кижини камгалаарын оралдашкан.
Билдинмес херээжен кижи шуут ойталаан:
– Хүндүлүг эш, бирги класстың юризи, биске боданыр шакты албан-хүлээлгевис бербейн турар-дыр. Мен чоруптум. Чедиишкиннерни күзедим.
Билдинмес херээжен кончуг шалып эргилгеш, кара-кара теректер аразынче каш баскан соонда, ооң барааны караңгыга эсти берген.
Илбек база далажыпкан, ооң чулчургайларында судалдары изиг-изиг соккулаан: "Биске боданыр шакты албан-хүлээлгевис бербейн турар-дыр, хүндүлүг эш бирги класстың юризи..."
Илбек чанып келгеш, орайтаан-даа бол, республика прокурорунуң шуут-ла бажыңынче долгаан. Ол бодунга даандырган истелгениң байдалын аңаа доктаамал илеткеп турган. Ам онза байдал тургустуна бергенде, ынчанмас арга чок болган.
– Дарга, мен Илбек-тир мен – дээш, ол хурааңгайлаан. – Менде ОБ. Силер-биле сүмележири чугула апарды.
Республика прокурору бодунуң ажылдакчыларының чугаазының уун чаңгыс байтыгай, чартык сөстен билип каар кижи:
– Билдим, билдим. Мен ажылга чеде бээр мен. Машина чорудуптар мен, дораан чедип кел. Аңаа...
Илбек машинаны үр манаваан. Республика прокурору биле килдис прокурору албан кылыр улуг стол эвес, аңгы столга удур-дедир көржүп алгаш, дең эргелиг, ажыл-херекчи чугааны кылганнар.
Чугааны республика прокурору эгелээн.
– Истелгең дугайын билир мен, ам чүү болу берди, Игорь Иргекович?
Ам чаа-ла доң алаакка кымның-биле ужурашканын, билдинмес херээжен кижиниң чугаазын Илбек республика прокурорунга дамчыткан. Ол ооң-биле улуг прокурорну элдепсиндирер боор мен деп бодаан. Көрүп олурарга, дарганың шырайында кайгаан хевирниң ора-сомазы чок болган. Илбектиң онза медээзин ол, эрги чугаа ышкаш, хүлээп алган. Ынчалза-даа аажок кичээнгейлиг дыңнаан.
Илбектиң кыска чугаазының соонда республика прокурору чугулалап түңнээн:
– Ол-дур, Игорь Иргекович, ногаа ам бышкан-дыр, ажаап алыр шак келген-дир. Ол билдинмес херээжен кижини-даа, ооң истелгезин-даа билир мен. Иштики херектер сайыды база билир. Бис силерниң ажылыңар түңнелин манап турдувус. Ол үе бо-дур. Силер ам машинага чедиртип алгаш, эки удуп дыштанып алыңар.
Илбек олудундан тура халаан:
– Удуур чай кайда боор?!
– Айыылдыг үүле мурнунда эки дыштанып алыр херек. Мен ам дораан сайыт-биле харылзажыр мен. Даарта беш шакта машина-даа, оперативтиг бөлүк-даа белен турар. Чогуур камгалал-биле база хандырар бис. Байырлыг.
Илбек тургаш, эжикке бар чорда, улуг прокурор доктаадыпкан:
– Игорь Иргекович, операцияны бодуңар удуртур силер.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9