Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы
"Рresident"
“Чээренниг Чедер ховаа
Чергелештир челер Доруг.
Сеглеңнедир челбип билир
Сексуалдыг секпер уруг".
Амгы шагның кожамыы.
Бөмбүрзекти хүн безин куспактап четпес.
Аныяк байысаакчы Илбектиң сегирип алган херээ бүдүн бөмбүрзектен-даа улуг ышкаш сагындырган. Хүн болза, ооң дең кезиин чырыдып алган турар, ынчалза-даа артканынга база чоорту чеде бээр. Бо кем-херек үүлгедии дээрге аныяк кижиге дүмбей эзим, чалым хая, хажыр далай ышкаш болган.
Ынчалза-даа "чыда өлүр чылан эвес" деп чугаа бар, Илбек хөделип-ле турган. Кандыг-бир чырык тиг көстү бээр чадавас дээш, ол республиканың, найысылалдың, кожууннарның иштики херектер органнарында ажылдап турар херээжен кижилерниң даңзызын көрүп эгелээн. "Милицияда ажылдап турар мен, Андрейни өлүрген кижини тос каът довурак адаандан-даа, чеди каът чер иштинден-даа ыяап-ла тывар мен" деп даңгырак бар-ла болгай. Бо база кандыг-даа түңнел бербээн. Ол органнарда ажылдап турар херээженнерниң колдуу-ла өглүг-баштыг, ажы-төлдүг кижилер болган. Эвээш-биче аныяк кыстар бар-даа болза, олар качыгдаан кижиге кандыг-даа хамаарылга чок азы истелге кылыптар хире дуржулгалыг эвес ажылдакчылар болган. Ынчангаш ол кордал дүжүп калган. Ооң кадындан азаның бичези кончуг деп чугаа база бар болдур эвеспе.
Ам кара чаңгыс идегел демир доскаар чанынга дүүреп маңнап турган херээжен кижиде барган. Кем-херек дүргээниң бичии-ле туттунуптар хензиг удазыны херек чүве-дир ийин. Ол туттунарда, оон алган соонда кем-херектиң бүгү дүргээн ушта соп келир– ындыг быжыг ужук херек дээрзин Илбек билир. Сөөлүнде ол үеде чоок-кавыга Андрей Биче-оолдуң элээн көскүлең апарганын ол херээжен угбай чугаалаан. Ооң чогум чеже катап чораанын сактып шыдаваан, чүге дээрге карак өөренчиктей бээрге, херекке албастай берген мен дээн. Андрей шагдаа-даа, хамааты-даа хептиг кээп тургулаан болган. Ол угбайның бадыткалы-биле алырга, аныяк кижи Хову кудумчузунда 13 дугаар бажыңның чанынга бо-ла чоруур болган. Ынаар бар-даа чыдар, оон кел-даа чыдар. Бажыңның крышазы барык-ла чок, бир ийинде чамдыйып чыдып алган, кайы шагда туттунганы билдинмес, соңгалары тар, хажып калган ирик хериминиң эжии аңгагар, бора бүдүн чавыт казанакта кандыг-ла-бир бот кадай чурттап орар хевирлиг дээн. Сөөлгү үеде ол бир-ле черже чоруй барган, ам ынаар даады-ла аныяк оолдар, кыстар шуужуп турар апарганын угбай эскерген.
Оон эгелээш Илбектиң кичээнгейин ол бажың хаара тудуп, сактырга, чамдыгыр казанак сорунзалыг эртине даш дег апарган.
Илбек 13 дугаар бажыңны каш хондур хайгаарап келген. Хүндүс асфальт-даа, тротуар-даа чок кудумчулап, бажыңның соңгазының баары-биле каш-даа катап эрткилээн. Казанак кандыг-даа дириг тыныш бербээн. Хоолайындан ыш-даа бурт дивес, дөрт тар соңгазында ак пөстер ол-ла хевээр ажык турар болган. Оозун бодаарга, ээлери чоруурда, чырык турган ышкаш. Кежээликтей безин, харын дыка орайтадыр база кээп көргүлээн. Соңгалары черле чырываан.
Бир-ле хүн Илбек ол бажың чаны-биле ээлчеглиг хайгаарал кылып келгеш, херимниң шавышкак эжиин аяар ажыткаш, иштинче кирип келген. Бажыңда кладовка чок болган. Эжикте дүрүжүп чыдып алган ыт ышкаш, улуг кара шооча азып каан турган. Аңаа кижилер сөөлгү катап кажан келгенин чугаалаары берге. Чаа чыл соонда соок хүннер эгелээш, элээн каш хонуктарда хар чагбаан. Ынчангаш ис-даш дугайын ыыттаан-даа ажык чок.
Илбек шоочага дегбейн, херим эжиинче дедир дап берип чыдырда, орту киир шала тырткаш, октапкан сигарета сывы караанга илдиге берген. Чүге дээрге ооң фильтриниң кырында кызыл будуктуң көскүзү черле онзагай болган. Степан Сарыг-оолдуң “Алдын-кызында" “өдек черден ховар үнер өңгүр кызыл чечек дег кыс" деп одуруглары Илбектиң сагыжынга алараш кылынган. Херээжен кижи тырткан таакпы-дыр деп бодал бажынга дораан чык дээн.
Ынча дидиң бе дээн ышкаш, ынчан херим эжии шыгырт кылынган соонда, ынаар хөглүү кончуг эр, кыс үннер дыңналган.
Хенертен та канчаары ол ийик, Илбек доңгаш дээш, кып-кызыл кылдыр будуттуна берген фильтрлиг сигарета сывын алгаш, думчук аржыылынга ораай туткаш, карманынче суга каапкан. Ол шимчээшкинге угаан барык-ла киришпээн, холдар боттары-ла караш кылынган.
– Маргарет, бистиң соовуста маңаа кым-даа келбээн ышкаш-тыр – деп, аныяк эр ынаар чугааланган.
– Шынап-ла, ындыг хевирлиг-дир, Ясир – деп, кыс үн дыңналган соонда, чыккылама агаарга кыңгырадыр каттырган. – Олар ам та кайда "ромашкалап" турлар ыйнаан?
– Моон өске мындыг шөлээн бажыңны олар тыппас-тыр ийин, Рета.
Илбек буу-хаа үне болган. Ону көрүп кааш, кирип орган ийи кижи, шынап-ла, ок кадалып, ховуда даш көжээлер дег, көжүй хона берген турганнар. Чажырып канчаар, манавааны ужуражылга Илбекти база сербээредир берипкен ышкаш болган.
Кандыг-чүү-даа бол, прокуратура ажылдакчызы бодунуң хөлзээнин чажырып ап шыдапкан, ийи кижиже хензиг када көре каапкаш, илдик чок айтырган:
– Буруулуг болдум, Салчактар мында чурттап турар ирги бе дээш кирип келдим.
Мындыг таварылгада Илбек баш удур-ла белеткенип алган, чугаалаар сөстери ааска шээжи ышкаш чораан.
Аныяк эр, ынчаар чаңчыккан-на боор, кысты дуй тура аарак, Илбекче карактарын чидидир көрген:
– Чок, чурттавайн турар.
– Бо кожа бажыңнарда?
– Ында тывалар чок, дөгерези орус бажыңнар-дыр.
Домактың утказының кайнаар ыйып турарын эскерип кааш, Илбек улам хөрлээледи аарак чугаалаан:
– Ынчаар билдим-даа, даштындан көөрүмге, орустарныы чорду. Улуг, делгем, херимнери быжыг, соңгалары чырык.
Чугаага ам аныяк кыс безин киржи берген:
– Орустар каяа-даа ындыглар болгай, эки-ле дээн бүгү-ле чүвелерни эжелей шаап алыр.
Аныяк эр ол кысче караан алараш кылынган:
– Болзун, Рет, ол дээрге сээң-биле бистиң киржир херээвис эвес-тир.
Илбек далажыпкан, бо удаада мыя бо-ла четчир, харын чедиишкин-дир деп санап болур кылдыр бодаан.
– Ажык чугааңар дээш четтирдим. Буруулуг болдум. Соора кирип келген-дир мен.
Илбек херим эжиинге бар чорда, аныяк эр кый дээн:
– Ол Салчактарның аттарын кым дээрил? Салчактар-ла көвей болгай.
Ийе, шын харын, Салчактар көвей. Илбек ону өжегээр ынчаар бодап алган. Бо үеде ынчаар адаттынары кол апарган. Тодаргай ат, фамилиялыг-даа кижилер боттарын Салчак, Ондар, Ооржак, Монгуш, Кыргыс мен дей тыртып каар, оон кандыг-бир херек ширигдедип кээрге, мен эвес мен дээр. Шынап-ла, ол салчактарның, ондарларның чежезин кым ончалап шыдаар.
Аныяк эрниң айтырыынга Илбек тула берген:
– Адырам – дээш, ол кезек турган, ыя аразында ийи кижиниң арын-шырайын доктаадып алыр арганы тып четтигипкен. – Ийе, ийе, ол эрни Антуан дээр, кысты, сактырымга, Лолита дээр ышкаш чүве.
Чугаага ам база аныяк кыс киржи берген:
– Адыр, адыр, Антуанны билир мен. Чок, чок, мегелептим, ол Салчак эвес, Түлүш кижи.
– А силер кымнар силер? – деп, Илбек аныяк кыстың чугаакырын ажыглап айтырган.
– Бис болза – дээш, аныяк кыс кедергей чараш кара сумказындан даштында "Ргеsident” деп каан латин бижиктерлиг сигарета хавы уштуп келгеш, шалдаң эр кижи чуруктуг зажигалка-биле таакпызын кывыскан. – Бис болза... Мен Ондар мен, Ясир – Монгуш.
Илбек херим даштынга үнүп келирге, чеже-даа соок бол, шиш ээжектерлиг чиик сапожкалыг аныяк уруг эртип чыда, оон айтырган:
– Силерден айтырып болур ирги бе? Бо бичии бажыңда Салчактар чурттап турар бе? Оон үнүп келириңерге, канчап билир дээш, айтырарым ол-дур ийин. Оон башка...
– Билбес мен, мында чурттавайн турар мен.
– Буруулуг болдум.
Ол уруг хары дошталдыр доңа берген кылаң кудумчулап камныы кончуг кылаштап чорупкан.
Соок боорга, Илбек тонунуң моюндуруун тургускаш, бар чыда химиренип чораан: "Түлүштер, Саттар, Оюннар... Бо уругну айтырар болза, база-ла Шалык азы Сартыыл мен дээр ыйнаан. Боларның иштинден оор-даа, херектен-даа, арат-даа, сайыт-даа кижини кайын ылгап билир сен, хаваанда демдек базып каан эвес. Магалыг-ла Маргарет Тэтчерлер, Ясир Арафаттар тыпты берген-дир".
"Кара-Куштар"
"Дириг чораан кижи доруг бөрү-даа көөр".
Улустуң чугаазы.
"Меңээ та бүзүреңер, та бүзүревеңер. Мени дилээн база херээңер чок. Мен дөмей-ле тывылбас мен. Ынчалза-даа, чүвени канчап билир, бир эвес эргежок чугула апарза, мен бодум силерни тып алыр мен.
Бирээде ол, ийиде чүл дээр болза, мээң бо каш сөзүмнү Пушкинниң "Евгений Онегининде" Татьянаның чагаазынга дөмейлевейн көөр силер. Мен силерге сиилең баштыг ынакшылдың, сонуургак одуругларын биживейн тур мен.
Силер прокуратура ажылдакчызы кижи эртип, бо хире онза айыылдыг кем-херекти истээр ажыл-херекти хүлээнип алгаш, чүге эреңгейлеп турар силер, Игорь Иргекович? Салгаа чорууңар мени кайгатты. Бир эвес мынчаар шүшпең удазын шөер болзуңарза, бөрүлер тайганың кадыр-каскаанче алдыртпайн, талыйып чоруй баар деп барды.
Игорь Иргекович, силер ол Хову кудумчузунда 13 дугаар бажыңны чежеге дээр долганыр, хайгаараар, бүзээлээр силер? Силерни шериг албан-хүлээлгелиг деп билир мен. Азы камгаланырыңар ол бе? Камгалал-биле кандыг-даа улуг шериг баштыңчызы тиилелге чедип ап чорбаан, ону чүгле шавар халдаашкын-биле дайзындан чаалап алыр дээрзин кымдан артык билир силер.
Силер чылан дунчузунуң чыпшыр чаны-биле, харын чамдыкта кырлап эртип тур силер. Көөрүңерге-ле, ындыг бичии чавыт казанак, кедеп, үнелиг шак-үе эрттирип чоруп турар бажыңыңарның адаанда хос чер бар эвеспе. Бүдүү ында куйлап чыдар чадавас.
Чевен сөстерлиг каш одуруглар-биле силерни чугула ажыл-херектерден чардыктырып, алдын өртектиг үе-шагыңарның кезик-чамдыын казып алганым дээш, буруумну баш удур миннип тур мен.
Далай суунга дамды дуза дижир болгай. Ынчангаш диттигиптим, эш бирги класстың юризи. Адым салбас мен".
Бир эртен, Илбек ажылынче бажыңындан үнүп бар чыткаш, адаккы каътта почта хааржаанче көрүптерге, ооң үттеринде саазын агарган. Чеде бергеш топтаарга, чагаа хавы болган. Ол, шынап-ла, кайгай берген – рынок харылзаалары деп ужу-бажы билдинмес шуугаазыннар эгелээн соонда, почтаны эрте эккелбес апарган болгай. Ынчангаш ол чагаа ону чайгаар-ла сонуургады берген.
Илбек карманында белен чораан дүлгүүрү-биле почта хааржаан ажыдыпкан. Чүгле чаңгыс чагаа чыткан. Ооң чиктиг деп чүвези база кончуг болган: маркаларлыг-даа болза, оларда таңма бастынмаан. Оозун бодап көөрге, ону почтальон эвес, ооң ээзи боду эккеп супкан хире. Дүүн болза, орай боор, бөгүн болза, эрте боор. Ындыызы черле чайлаш чок, оон башка почта эрте келир эвес дээрзи үстүнде чугаалаттына берген болгай. Кылаштап бар чыда-ла, Илбек чагаазын ылавылаан: ооң адрезинге бижээни, ооң адын салганы черле аргажок шын, ынчалза-даа дедир адрести долдурбаан. Ооң адынга бижээн болганда, чагаа хавын часпайн канчаар. Кылаштап чорааш, шокараңнадыр номчуурга, кижи угаанынга кирбес чагаа болган. Илбектиң бодалынга дораан-на Михаил Исаковскийниң "Ону кым билир боор" деп ырында “эрээн-шокар демдек салган, элдептиг чагаа болду" деп одуруглар кирген.
Илбек ажылдаар кабинединге келгеш, чагааны каш-даа катап номчаан. Канчаар-даа ылавылаарга, ол анаа-ла "эрээн-шокар демдек салган, элдептиг чагаа" эвес, харын чугула херекти сугуйтуп турар ажыл-херекчи бижик болган. Ында кижиниң угаанын арыгландыр шаап турар одуруглар-ла хөй: "Мен дөмей-ле тывылбас мен". (Ол чүү дээни ол?) "Бир эвес эргежок чугула апарза, мен бодум силерни тып алыр мен". (Чүү ындыг кижи апарды, шагдаа ажылдакчызы бе?) "Мен силерге сиилең баштыг ынакшылдың сонуургак одуругларын биживейн тур мен". (Кыс кижи-дир аа?). "Салгаа чорууңар мени кайгатты". (Шыңгыызын ой.) "Камгалал биле кандыг-даа улуг шериг баштыңчызы тиилелге чедип ап чорбаан, ону чүгле шавар халдаашкын-биле дайзындан чаалап алыр...". (Езулуг стратег! Ол хирезинде юбкалыг.) "Силер чылан дунчузун кырлап эртип тур силер". (Чүнүң дугайын чугаалап турары ол?) "Бүдүү ында куйлап чыдар чадавас". (Шынап-ла, кыстар кыяңы эвес-тир. Боданыр херек, боданыр, боданыр.) “Далай суунга дамды дуза". (Эки-ле чугаалаан-дыр.) “Адым салбас мен". (Бо-даа "эрээн-шокар демдек салган, элдептиг чагаа" апарды ышкаш.)
Ол, шынап-ла, элдептиг чагааны Илбектиң катап-катап номчувас аргазы чок болган. Катап-катап номчаан тудум, ооң бажынга чаа-чаа бодалдар, чаа-чаа барымдаалар, чаа-чаа чөрүлдээлер төрүттүнүп, олар Улуг-Хемге дут чоктаанда доштар дег, үскүлежип, кыр-кырынче үңмерлежип, иткилежип, сыңмарлажып, чаза-чуура моңнажып, баскылажып турган ышкаш болган. Чамдыкта мырыңай кончужуп-хөректежип, алгыржып-кышкыржып, каргажып-иргежип, чокшуп-кыржып, сирбектежип-хербектежип турган-даа дег.
Хоорайның кыдыкы кудумчуларының бирээзинде 13 дугаарлыг бажың чанында бок төгер демир доскаар иштинден шагдаа ажылдакчызы Андрей Биче-оолдуң өлүг мөчү-сөөгү тывылгаш, илби-шидизиг чиде бергенинден, бүдүн чартык ай хире үе эрте берген. Ол өлүрүкчү херекти истеп эгелээн прокуратура ажылдакчызы Игорь Илбектиң адынга хенертен келген тывызыксыг чагаада чамдык элдээртиглерни кым-даа чөпсүнер апаар: "Бир эвес мынчаар шүшпең удазын шөер болзуңарза, бөрүлер тайганың кадыр-каскаанче алдыртпайн баар деп барды". Бо черле шын чугаалаан-дыр, бүдүн чартык ай дургузунда аскак безин хой чидир кылаштай бергей. Ында маргыш чок харын, ынчалза-даа прокуратура ажылдакчызы кайын-на анаа хөлегеге хөнек куспактап алгаш олурган деп бодаар силер. Илбек база хөделип турган. Ол бодунуң профессионал сагыызыны ёзугаар ажылдап турган – далаш чок дүргедээр. Ийе, далаш чок дүргедээр. Биригээр чугаалаарга, чазыг кылбас деп кертип каан сөс-түр ийин.
Илбек шак ынчаар "далаш чок дүргедеп" чоруп турда, час база далаш чок дүргедеп чоокшулап орган. Тыва чоннуң ам ажыы-биле демдеглээр апарганы Шагаа хүннери эрте берген. Март ай мырыңай думчук кырында келген. Кааң хүннерде бажыңнар дээвиирлеринде соруулдар ышкаш доштардан мөңгүн суу дег дамдылар хөглүү кончуг кылаңайнчып бадып турган. Хоорайның мат кара көге-бугалары, бора-хөкпештери (оларны харын кара-бугалар, кара-хөкпештер дизе, ам шынга дүгжүр турган боор) кудумчуларже сөктүп үнүп келген, "Найырал" кинотеатрының чанында бөлүглешкен аныяктар дег, үрүлешкен олурганнар. Ынчалза-даа куштар кижилер дег эвес болганнар, аастарындан арагазыг, таакпызыг ыш-бус-даа бургуратпааннар, ынаа-ла аъш-чем артыы былаажып, хуузунда дойлуп турганнар. Сарыг-коржаа эжии-даа "таңныылдавааннар", автобус-машина ишти-даа дуй шүглевээннер, пенсионер кырганнар-даа кедевээннер, кадайлар-даа сумкалары үзе-чаза кеспээннер, хунаавааннар.
Че, олар ынаар дүймеп чоруп турарлар ыйнаан, Илбек канчап барды бо, чүнү илбектеп алган эвес? Илбек дээрге кыска-даа бол, хөйнү көрүп четтигипкен юридиктиг практиказының дургузунда таваржып көрбээни, ону дыңнаан аът мөөрей бээр, инек киштей бээр, хой ээре бээр барымдааны илип ап четтигипкен болган. Ол чүл дээрге, ол-ла хайлыг 13 дугаар бажың хериминиң иштинче кире бергеш, ак хар кырындан тып алганы кып-кызыл өңнүг фильтрлиг сигаретка сывы ышкажыл. Анаа кижиниң караанга болза, дүк-чам ышкаш, бичии-даа илдикпес, кем чок чүве-дир ийин. Илбек ол херим иштинге ужурашканы "Маргарет Тэтчерлерже-даа, "Ясир Арафаттарже"-даа сагыш салбайн чыда, демги сигаретка төжүнүң артыы "сорокту" экспертизаже чорудупкан. Ооң түңнелинде эр кижи Илбектиң бодунуң туржук, эксперт аныяк кыстарның карактары аларгылап калган. Ол чүү деп бодаар силер? Сигаретка сывының өңүнде кижи кайгаар чүве чок, ол дээрге кызыл помада будуу-дур, херээжен кижи тырткаш октаан "сорок"-тур ийин але. Оон ыңай экспертизаның каш катап ылап тодаратканы болза: сигаретканың сывында помада будуунда...
Ам эксперттерниң мурнунга, сигаретка сигаретка-ла ыйнаан, помада помада-ла ыйнаан, херээжен херээжен-не ыйнаан, кижи аксынга чоруур ол таакпы сывынче эр үрелер канчап чеде бергенил деп кыртышкынчыг айтырыг туруп келген. Сагышка кирбес херек болган. Эр кижиниң херексели канчап таакпы тырта берген болду, тоол-домакка-даа ындыг болбаазын чүве турбаан.
Эксперттер шаанга киир кайгап-кайгап алгаштарның, бүгү Тыва Республикада эң хоочун, көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок прокуратура ажылдакчызынга хамык анализтерни чедире бергеннер. Эр чүве оргаш, каттырбаан-даа, каккырбаан-даа. Ол черле ындыг кижи – ак чалчаа аажылыг, чүнү-даа кымы хамаанчокка кызыл арнынга чугаалаар. Тоовас-даа, кижилерни улуг-биче, эр-кыс, аныяк-чалыы деп ылгаар эвес. Шыдаар Иванович (Илбек туржук, республика прокурору безин оон арга-сүме айтырар болгай) дүште-даа чок шуугап-шуугап, аныяк кыс эксперттер дыңнап турда-ла, мынча дээн: "Эрнин кызыл помада-биле будуп алган аныяк кыс эр-биле бир янзы холбашкаш, ол сигаретканы тырткаш, фильтрлиг төжү-биле силерни хүндүлээни ол-дур, ха-ха".
Шыдаар Ивановичиге "кочулатканының" соонда, Илбек он үш дугаарже хайгааралын шыңгыыраткан. Ылаңгыя дыштаныр хүннерде аңаа эр-кыс аныяктар кээп, ол дөрт соңгалыг, ийи өрээлдиг хире чавыт бажыңның чырыы даңны атсы хып тура хонар апарган. Кижилер орта чыылган соонда, оон дек үнмес болган. Хирезин бодаарга, олар эжикти ыяк дүкчүп алыр, серемчилелдии шыңгыы турган ышкаш.
Бир-ле чартык улуг-хүнде Илбек орайтадыр биеэ казанак бажыңны үр-ле ылавылап, ам кудумчудан кээр кижи черле чок болду эвеспе деп алгаш, соңгазынга чоокшулап чеде берген. Ында чүү боор, ханалар доразын чылыглап каан чал кырынче үне бээрге-ле, соңгалар бажынга чедип турар чүвени. Илбек, шынап-ла, ынчанган. Соңгаларга тюльдер азы көжегелер чок болган, чүгле ак пөстерлиг.
Прокурор ажылдакчызы бир соңга бажындан бакылапкаш, карактарынга эге-ле бүзүревээн: ында аныяк оолдар, кыстар үпчүген чанагаш кылаштажып турганнар, иеден төрээн боттары. Илбек баштай изиг от-көстен дег чалданы берген, харын дегийт-ле бедик чалдан дүже халыыр бодаан. Ынчалза-даа албан-хүлээлге деп харыысалга ону доң ханага чыпшыр кадап алган. Чырык бажың иштинде чүү бооп турары кинода ышкаш көстүп турган: шалдаң-чанагаш аныяктарның оол-кызы ылгал чокка чамдыктары таакпылаан, чамдыктары шилдер, стаканнар туткулап алган чоруп турганнар. Бажың ишти ыш-бустан куу туман, ооң кырынга бөрт байтыгай, моң балды-даа салып каар болза, чайлыг ууп турар ышкаш. Ынаар даажын дүлейледип каан хөгжүм аялгазы чер дүвүнде дег дыңналган.
Илбек черле элээн шыырныккыже көрүп турарга, бажың иштинде найыр-наадымны биеэги таныыры Ясир биле Маргарет уштап-баштап турар аянныг болган. Олар дээрге каптагайны хайындырып, хартыганы ужудуп-ла турганнар. Шала шилгедек, кулун эът-ханныг Ясир-даа канчаар, чанагаш чоруп турда көөрге, аскыр халываан эмдик кызырак дег, Маргарет онза-ла чараш кыс болган. Ол өскелерден ылгалып турган: чолдак чажын сула салып бадырып алган, эмиглери доңгайтыр салып каан ийи ак шаажаң аяктар-ла, чаш хаван оолдары дег, мышкыр ак, ужазының ийи саарын борбаңнадыр кылаштап турда, буттары согуннар-ла, бели дээрге ийи тудумдан черле эртпес. Черле ынчаш көрүп турарга, ында эр кижи бүрүзү эмдик аскыр дег, кыс кижи бүрүзү кызыр бе дег болган. Илбек эрте частың дүнеки соогунга алысса-даа, ону уттупкан турган. Чүл ынчаш, кижи черле кижи-ле болгай, хоойлу-дүрүм камгалакчызы боордан, Илбек база хып дээн аныяк эр-дир, үпчүген чанагаш чалыы назынны ооң чүге магадаар эргези чогул?
Бо “концерт" Илбекке солун-даа, кыска-даа болган. Оон даап бодап көөрге, ынаар бажың иштинде "антракт" чарлаттынган ышкаш. Чанагаш аныяктар база катап ижер кижи ижип, тыртар кижи тыртып, ырлаар кижи ырлап, тевер кижи теп эгелээн.
Илбек оон ыңай туттунуп шыдаваан, бажың дооразындан аяар дүшкеш, дааш-шимээн чок кылаштап чорупкан. Ооң угаанынга хөй-ле бодалдар кирип чораан.
Илбек аныяктарның ол "оюнунуң" адын сөөлүнде билип алган. Ол кончуг чараш ат болган – "ромашка". Ийе, ийе, эң баштай-ла ужуражы бергенде, Ясир биле Маргареттиң "олар ам кайда ромашкалап турлар ыйнаан" деп чугаалажып кирип органын Илбек сактып келген. Ол-дур ам, "ромашкалаар" деп чүвени боду көрүп алган.
"Ромашкалаан” аныяктар ойнаан кара-куштар олчаан болур чүве-дир дээрзин Илбек ынчан билген. Ойнаан кара-куштар кезек када чүнү-даа билбес, шуут дүлейлей бээр деп, аңчылар чугаалажыр болгай. Ынчангаш ооң адын орустап "глухарь" (“дүлейбен") дижир. База-ла мындыг чылдагаанның ачызында аныяк прокурор "ромашкалаан" аныяктарны шөлээн көрүп алган. Ийе, "ромашкалаан"...
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18