Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы
Аътчыгаштар
"Кестиргенни, дооратканны
Кезеттирип калган болза.
Хеймер кара уруг-биле
Хертеңнежип чыткан болза".
Херектеннер ыры.
"Ясир, сен хей сен, өлген сен сек. Сеңээ пижээн бис, хамык херекти бодуң аваар сен деп. Сен бисти дооваан сен, дөгерезин өчүп берипкен-дир сен. Ынчангаш хүнүң манап олур сек. Удавас силерниң казанааңарже Шөө-бөрү кирер эвес бе. Подуң бил сек. Сээң-пиле ойнап турвас пис. Чурталгаңны сөөлгү катап көрүвал. Айхүн".
Бо-дур ам, аныяк байысаакчының хостуг чагаалашсыннар деп сүмелээни дораан-на "дүжүдүн" бере берген. Игорь Илбек "кара-куштарның" чагааларының портативтиг фотоаппаратка тырттыргаш, улгаттыр парлап каан позитивтерин ылавылап көрүп орган. Чамдык черлери балалчак, бүлүртүң боорга, номчуп чадааш, улгаттырар шил-даа өттүр көрген. Ол-даа канчаар, чагаалашкан кижилерниң үжүк дүрүмүн чедир билбези ону кайгаткан. Бир эвес өөреникчи уруг азы оол диктантыны ындыг чазыглыг бижээн болза, башкызы дораан-на "бир" казыыр демдек салыр турган боор. Ындыглар-ла болгай, школага кара доңгаларын эки каргактап албаан чүвелер чурум үрээр, кем-херек үүлгедир деп, Илбек иштинде боданган. Аныяк прокурор дараазында чагааларны номчааш, оон-даа ужур-мажыр чок сөстерге таваржып, оларның утказын билбейн, кожазында эштеринден безин айтырып олурган. Ол биеэки хоочун Шыдаар Ивановичиже каш-даа катап халаан. Оозу тайылбырлап-тайылбырлап чула-ла каттырар болган: "Эки номчу, Игорек, ындыг солун чагаалар номчуурга, кижиниң дылы сынар, словарьлыг фондузу байыыр чоор".
Илбек оон ыңай номчаан: "Аътчыгаш. (Бо сөстү ол черле билир, хоругдалда кижилер чагааны ынчаар адаар.) Кандыг чыдыр сен, колхоз. (Бо-даа билдингир, кады херек үүлгеткен эжи-дир ийин.) Кадык байдалың кандыг-дыр, бодел? (Ол чүү дээни ол? Аа, "колхоз" дээн уткалыг сөс-түр.) Мен-даа честек-каттаан, ат болдум. (Кара-бажыңга кайнаар кат чыып чорааны ол? Элдеп аа?) Хүндүс мүн-не чүгээр, дүне даңны атсы дырванып чыда хонар. (Аа, чесотка, кодурлаан дээни ол ышкажыл.) Казанакта 7 мөге чыдыр бис. 3 баруум, 2 улуг-хем, 1 дзун база мен. Дүүн менден өчүк ап турдулар, бодел. Хамык херекти Айхүннүң кырынче чүдүрүп каан мен. Херек кырында мен база шил-биле соп турган болгай мен. Кандыг кончуг хээрек шилдер ыйнаан, кагарымга-ла, мойну оорлу бээр чораан. Сенден өчүктеди бе довурак. ("Довурак" деп чүү дээни ол? Аа, "земляк" дээн-дир.) Ол дугайында менче борадан согуннавыт. ("Бора" деп чүзүл?) Бора шелерге чүге харыылавас кижи сен. (Аа, "бора" дээрге, база "аътчыгаш" дээни ол-дур, чагаа бижиири.) Бодел, силерниң ынаар кас эдинден кандыг силер? (“Кас эъдин" билир мен, чыдыг чашпан ышкажыл.) Пистиң мында бир мөгениң төрүттүнген хүнү болур деп барган, ону демдеглээр чүвүс-даа чокдур. (Магалыг-ла эрлер-дир, төрүттүнген хүннерин безин байырлап чыдар.) Сенде бар болза, шыдаар шааң-биле чоргузуп көр, бодел. Че, мооң-биле каш сөстүг борамны кастап каайын. Алдын-Мөңгүнге. Маадырдан".
База бир чагаа: "Аътчыгаш! Эки хүннүң мендизи-биле, Рета! (бо болза Ясирниң Маргаретке чагаазы болган. Ол өске өөрүнге бодаарга, бижик-билии шыырак дээрзин Илбек эскерген). Сээң аътчыгажың алгаш, харыызын бижип олур мен. Казанакта улуг даайлар аразында чыдыр мен. Кадык-байдал амдыызында чүгээр чүве бо. Мында даайлар болза, херээвисти берге, аар деп чугаалаарлар чорду але. Херекти Рональд, Айхүн, Алдын-Мөңгүн, Шолбан, Алдын-Чечек бо 5 кижи аптар болза, чүгээр деп чугаалаарлар чорду. Бир эвес шуптувус соп турган бис дээр болзувусса, хөй кижи дээш херээвис аартай бээр. Маргарет, оода сен ол кижиниң 10 шаа акшазын чүге ап алганың ол? Кайы-бирээвис байысаалгага чугаалап берипкен-дир, аал. Өчүктерни шуптузун таарыштырып алыр болза эки деп, бо даайлар сүмелээр-дир. Мен сээң-биле подвал кирбээн мен деп өчүп каан эвес мен бе, соора чугааладың халак. Ол кижиниң бажынче бис сокпаан бис, Рональд, Айхүн, Шолбан, Алдын-Мөңгүн, Алдын-Чечек суглар подвал иштинге турган деп каан мен. Айхүн деп мелегей өчүүнге бисти база сокчуп турган деп чугаалаан-дыр. Алызында ол шын болгай але. Мен-даа, сен-даа сокчуп турдувус чоп. Кандыг кончуг бажы быжыг кижи ыйнаан. Индира, Аржаана суглар шилдер, манзалар киирип берип турдулар. Демир кыскаш база. Оон орун покрывалозу база киирип бердилер. Ооң-биле ол кижиниң аксын дуй тудуп турдум. Алдын-Мөңгүн ооң аксынче пөс дыгып турган кижи, алгырбазын дээш. Покрывало кызыл хан болган ийик чоп. Сен ону-даа кайын эскерген деп сен. Эзирииң дам барган, таакпылаан, ужар четкен турган сен. Ол шагдааның бажынче целлофан мешок база кедирип турдувус, дүрген өлзүн дээш. Соп-соп кааш, подвал иштинден үнүп келгеш, чүректеривис оожургадып, чашпан тыртып турган бис. Ынчан сен орунга шөйлү берген чыттың. Оон кезек болгаш, ол кижи өлген-дир бе, барып көрүңер дээш чорудуптарымга, оолдар подвалче баткаш, ам-даа тынып чыдыр деп келдилер. Кандыг кончуг тыны быжыг кижи ыйнаан. Оон база баргаш, соп-соп, өлүг-дириин хынап, ооргазынче доңгурак-биле шанчып турдум. Ынчан безин дириг хевээр, човууртап чыдар кижи чорду. Көрдүң бе, Рета, эш-өөрүңерни бодаңар, быжыг найыралдыг болуңар. Найырал чокта кандыг-даа херек бүтпес деп, бистиң өгбелеривистиң, ада-иелеривистиң, ха-дуңмаларывыстың кезээде чылыг сөстерин, чагыгларын утпаңар, оларны хүндүлеп чоруңар. Кижи болганы бодунуң думчуун бодаар болза, буурап дүшкенивис ол, дөгеревис кара-бажың дүвү дырбаар бис. Хөйнүң херээ аар деп чүвени утпаңар. Бо хоочун даайларның сүмези ол-дур. Аныяк кижилер улуг улусту хүндүлээр, оларның арга-сүмезин, чугаа-соодун дыңнаар ужурлуг бис. Ол дээрге ада-өгбелеривистиң шаг-төөгүден бээр сагып чораан, чагып чораан чаагай чаңчылдары-дыр. Кижи улугларны улуг деп, бичиилерни бичии деп камгалап, кээргеп чоруур херек, Рета, сен Индира, Алдын-Чечек, Аржаана сугларны холга ап, аътчыгаштардан шелип, оларны эде кижизидип көр. Сен оларның эң улуу болгай сен, олар сээң сөзүңнү дыңнаар ужурлуглар. Мен оларны соксадып турумда-ла, олар соп турганнар дээн мен. Ам канчаар, чаза тутчуп тургаш үнер бис ян. Демги 4 кижини аътчыгаштар дамчыштыр сургап эгелей бердим. Өшкүлер харын чымчай берген улус-тур. Ону кижизидилге херээнге чөп ажыглаар херек. Үе эрттирип болбас, минута бүрүзү алдын өртектиг деп бил, Рет. Харыың манап артым. Сээң кайгамчык соруштуг, изиг болгаш чымчак эриннериңни үргүлчү сактып чыдыр мен, сарыым. Ам ындыг дываажаң оранын бурган башкы биске кажан шаңнаар ирги, Рет? Ону сактып келгеш, ыглап-ыглап алыр-дыр мен. Че, эки чыт. Сээң ынакшылың Ясир ".
Ам Маргареттиң Ясирге чагаазы бо. Оларның дыл-домааның дөмейи кончуг болган: "Согуннаар бораңны алгаш, харыызын дораан аъткарып олур мен, Яс. Ам мени сагынгаш чоор сен. Ындыг үе эвес-тир, бөгүн чүгле хосталга дугайын бодаар херек. Кижиниң хостуг эргезинден дээди чүве делегейде чок. Хосталга чокта кижи өлүг болур. Сээң аътчыгажың алгаш, хөлчок муңгарап олур мен, аал. Ол 4 эр колхозтарны чүгле сен эде реформалап шыдай сен. Алдын-Чечекти мен алгай мен аан. Сен чамдык чүүлдерни чүге ам-даа менден чажырар сен? Ындыг логай сен, кижиге бүзүревес. Шагда-ла чугаалап турарың ол “бос" деп чүү кижиң чүвел? Ам бижип көрем. Ажылдап турган эвес сен, ынча хөй акшаны кайыын ап турганың ол? Сээң акшаларыңны кайгап чораан мен. Чүгле даштыкы арагалар ижер чордуң. Бостуң чагыы деп чугаа аксыңдан дүшпес чорду чоп. Ол чүү ындыг бай бос чүвел, хөй кижи бе, чаңгыс кижи бе? Ам маңаа элээреп келгеш, шөлээн бодап чыдарымга, бистиң херээвисте бир-ле чүве чаштынып чыдар-дыр. Ол шагдаа бисти чүге албан-биле сүрүп чедип келгени ол? Хамык ужур ол боста деп бодаар мен. Ол босуңнуң чагыын күүседир дээш, бисти мындыг караңгы чер дүүнче киир октадыпканың чадавас ышкаш. Анаа-ла бодум чааскаан билип алыйн, меңээ чүнү-даа чажырба, оон башка менден моон соңгаар изиг, чылыг эрин-даа манаан херээң чок, Яс. (бо чагаада “бос" дээн сөстү Илбек “босс" дээн сөс-түр деп билген, ол болза "ээ", "баштың", "хартаачы" диген уткалыг сөс, ону колдуунда-ла кем-херек үүлгедикчилери ажыглап турарлар."Бос", "чагыг" деп сөстерден Илбектиң бажынга бир-ле бодал чык дээн: бо "кара-куштар" дээрге анаа-ла мелегей күүседикчилер эвес ыйнаан, ёзулуг ыт сегин оон-даа хандыр хөөп каан эвес бе? Андрей Биче-оол ол "босстуң" изинге дээп алырга, ол кокпа Хову кудумчузунда 13 дугаар бажыңга чедире бергени ол-дур. Мафия!) Бо эшпилер хамык херекти менче чууй каапкаш, хостуг үнер деп турарлар-дыр, Яс. Херээжоктарга черле дүжүп бербес мен. Ол кижини боттары база сокчуп, шилдер, манзалар, хендирлер, кыскаш ап берип турдулар. Доңгуракты сеңээ Аржаан ап берди. Өлбес-тир, хилинчектени берди, бижектевит диди, ону мен эки сактып тур мен. Оон ол кижи тынмайн баарга, ооң аар сөөгүн дөрт оол дүне көдүржүп алгаш үндүңер. Үр болбаанда демир доскаар иштинде чажырып кагдывыс дидиңер. Өлген кижини дириг бе деп хынап, база катап дөңмээнче бижектеп турдувус диштиңер. Ол секти бок төгер машина ховуже аппарып октаптар, бистиң изивисти кым-даа тыппас деп амырап, арага ижип, чашпан тыртып, биске чай-шөлээн бербейн меннип тура хондуңар. Оон элээн каш хонганда ол доскаарны бүдүү хынаарыңарга, өлген кижи ында чытпышаан болчук чоп. Бок төгер машиналар ындыг чүве ышкажыл, кыдыг кудумчуларны херекке албас, доскаарларны доктаамал дажывас. Ол кижи аңаа ай чыгыы чыткан-дыр. Оон база-ла бостуң айтыышкыны дээш, хөделип эгеледиңер. Кандыг-бир трактор дугайында-даа чугаалажып турдуңар. Ынчаар үрүңейнчип туруңарда, ойнаан бичии уруг доскаар иштинде кижини, душ бооп, көрүп кааны ол-дур. Эрги-каксы, чедер-четпес шагдаа хеп кедип алгаш, бостуң берген машиназы-биле ол кижини доскаар иштинден хамык улус көрүп турда, харын-даа хунаап ап четтигипкениңер ол-дур. Бо херек частыр болза, улам аартаар. Мен база улуг күүйлер аразында чыдыр мен. Херектери база чүүл бүрү: арагачы ашаан соп алган кижи-даа бар, арагалааш, бажыңын даштындан шоочалап каапкаш, уруун аштадып, доңуруп өлүрүп алган угбаяа-даа бар, оор-даа, самчыгдакчы-даа кадайлар бар. Оода тыва херээженнер канчап барган улус боор, арагалап, чашпаннап, өлүрүп, оорлап, самчыгдап, яңганнап– канчап-даа турар апарган. Мен-не кайгаар кижи-дир мен, Яс. Борадан үргүлчү шелип туруп көр, аал, оода сагышка чиик болзун. Мен кумарлаан. (Кара-таакпы база тыртып, оозу үстү бээрге, чүдээн ышкаш аарып чыдары ол-дур деп, Илбек билген). Теведен мунган, өңнүг телевизордан көрген болзумза дээримге, черле четтирбес-тир. Сенде чикатьтаар чүведен чүү барыл? Чистоган чок-даа болза, шалистый-даа болза ажырбас. Жирный кастан шанчыпкаш, дамчыдыптар аргаң чүл? Мээң улузум-даа келбес, майдаам-даа киирбес-тир. Ынчангаш чаңгыс сени-ле бодап чыдыр я. Бир эвес дээди бурган чаяанывыс шынын тыптар чүве болза, мен ышкаш кээргенчиг кыс кижилер хосталганың арыг агаарын тынып болур чүве-дир ийин але. Ынчалза-даа бо өшкүлер биске та кандыг яла онаарын билбес-тир мен. Шак бо мегечи сарыг өртемчейде мээң хөөрүм кастынган ышкаш. Сагыш-сеткилим саймаарааш, ундарап чыдыр мен. Таваар бодангаш, эки борадан шелип көр, Яс. Шу-ла! Хүндүлел-биле Маргареттен. Хүндүлээрим Ясирге".
Сылдыс Сарыгларның хоругдалда өске бир кижиден арга-сүме айтырган чагаазы: "Кежээкиниң мендизи-биле Даай. Сенден арга-сүме айтырып аар дээн кижи мен иен Даай. Мында бир даай мынча деп турар кижи-дир бо. Меңээ 190 статя чыпшыр шавар дээр-дир. Өөрүңнүң аксынга күш четбес сен дээр кижи тур але. Бис аңаа турпаан, көрпээн мен деп хөрлээр болзуңза 102 азы 103 статялар ажылдап алыр сен дидир. Ол чүл дээрге өлүрген улус аразынга өлүрүшкен апаар кижи тур мен. Шынап-ла ол кижини бадываалга соп турда, бажыңга ооң үнүн дыңнап орган кижи мен. Ол кижини бадываалга өлүр соп кааш үнүп кээрге, Ясир, Айхүн, Рональд, Алдын-Мөңгүн сугларның идик-хеви куруг кызыл хан улус чорду. Чугаазын дыңнаарымга, бажынче соп, ужазынче, ооргазынче бижектеп, хилинчектеп өлүрген улус чорду Даай. Оон база-ла Ясир суглар 5 хире кижи бадываалдан өлүг сөөктү көдүрүп үндүргеш, дашкаар алгаш үндүрүптүлер. Эгезинде Ясир өлүрүп чадап туруп бээрге, Маргарет мен өлүрүп каайн диди, ынчаарга Ясир бервээн кижи. Ол дур ийин, ол кижини Ясир, Айхүн, Алдын-Мөңгүн, Шолбан суглар өлүрген. Чогум Маргарет баштаан кыс уруглар Ясир сугга дузалажып, согуңар, өлүрүңер дээш шилдер, бадываал аскы манзылар, кыскаш ап берип турдулар. Маргарет бакет сунуупкага тиглофос суп берген уруг. Салаван сунуупка иштинче тиглофосту чаштыргаш, ону бажынга кедириптиңер деп турган уруг Даай. Өлүг кижини олар аргажып алгаш үне бергенде, Маргарет, Алдын-Чечек суглар мени чүү кончуг кордук амытан сен деп кончуп турдулар. Ясир суглар кирип келгеш, хол-будунуң, идик-хевиниң ханын аштап, чунуп ап турдулар. Столдар кырын, эжик тудаларын ашдап, чодуп, хол исдери артырбас дээш чүлгүп турдулар Даай. Черле болчукчу биле истекчини хөй акша-биле соп тургаш, оода чиигедир чугаалашса деп бодаар дыр мен Даай. Бир эвес херек билдиневерзе, Ясир, Айхүн, Алдын-Мөңгүн үжелээ чүктээр бооп турган улус, ам хамык херекти будап, бисче чууй каап эгеледилер. Ам өшкүлерге кандыг харыы берзимзе эки ирги Даай. Сүмеден берем Даай. Аътчыгаш бижип шыдавас кижи дир мен Даай. Сылдыстан. Түлүш Даайынга ".
Чагаалар оон-даа хөй болган. Тыва Республиканың прокуратуразының ажылдакчызы И. Илбектиң бодалы-биле алырга, А.М. Биче-оолдуң амы-тынынга четкен өлүрүкчү херекти истээринге бо үш чагаа-ла четчир. Херек үүлгедиишкини мында-ла тодаргай илереп келген. Ынчалза-даа истелгеге үүрмек чүве турбас. Дөгерезин эки көөр, хынаар, нүүртештирер, деңзигүүрлээр. Илбек чагаа бүрүзүн улгаттырар шил адаа-биле катап-катап номчаан. Эң ылаңгыя Маргарет Ондарның чагаазында "бос", "чагыг" деп терминнер Илбектиң сагыжын өрүмнеп-ле турган.
Байысаалганы ам Илбек доктаамал, удаа-дараа чорудуп эгелээн. Чамдык херектерни нүүртештирип-даа турган. Хөрлээр-даа, шынын өчүүр-даа кижилер бар болган. Оон туржук кыжаныр, дөмей-ле аныяк мен, херээм эрттирип кааш үнүп келгеш, сени өлүрүп каар мен деп, удур шоглаар-даа кижилер бар. Илбек хоойлуну черле хажытпаан, истелгеге херектен кижилерниң күзели-биле адвокаттар-биле хандырып, оларның хоругдал өрээлдеринге ужуражылгаларын дүрүм ёзугаар чөпшээреп турган. Немелде херечилерни хөйү-биле айтырган. Качыгдаан болгаш херек үүлгеткен кижилерниң ада-иези, төрел-дөргүлү, таныш көрүштери-биле ужурашкылаан. Оларның ажылдап, өөренип, чурттап турар черлеринден характеристикаларны алгылаан, кадыының дугайында эмнелгелерниң шынзылгаларын кошкулаан. Туттурган "кара-куштарның" өлүрүкчү херекти үүлгеткени ылап истеттинген. Ам чүү четпезил? Качыгдаан кижиниң мөчү-сөөгү!!! Ол чокта истелгени дооскан деп санап болбас. Өчүктерни, чагааларда фактыларны чүнүң-биле бадыткаарыл? Ам кол сорулга, эң-не кол сорулга – өлүрткен кижиниң мөчү-сөөгүн тывары. “Босс" деп сөс тыпты бергенде, ооң-биле херек база доозулбас. Өлүрүкчү кем-херек дүргээниң удазынының ужунга үнери ам-даа элек деп килдис прокурору Игорь Илбек билип орган.
А.М. Биче-оолдуң мөчү-сөөгүн кайыын тыварыл?
Чурукту интернеттен алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2