Сөөлгү үеде хоорай иштинде аай-дедир шуушкан черлик ыттар, кыш боорга чыылган хар болгаш кара хөө, кыш-чай чок бок дээш-ле чонну дүвүредип турар айтырыгларны шуптузун санап адаар болза, төнчү чок.
Амгы үеде чонну эң-не дүвүредип турар айтырыг – черлик ыттар болгаш чогуур үе-шаанда аштаваанындан дошталган хар хоорай иштинге чадаг кижиниң аай-дедир аргыжарынга улуг шаптараазынны тургузуп эгелээн. Оода-ла хоорайның төвүнде улуг садыг-саарылга төптерин долгандыр доштан бүткен дөңчүгештер ам-даа чыдып берген. Хоорай иштинде оруктар кыдыында овааланган харлар чүге аштаттынмайн турарыл, ону кымнар аштаарыл дээн ышкаш айтырыглар кызылчыларны дүвүредип турар. Найысылалдың чаагайжыдылгазын харыылаар албан чери чүге ол улуг харларны аштап-арыглавайн турарыл?
Ол айтырыгларга хамаарыштыр «Чаагайжыдылга» муниципалдыг казналыг албан чериниң директору Айбек Сандак-Доржунуң тайылбыры.
«Эртениң-не 37 техника болгаш 100–120 кижи хоорайның оруктарын аштаары-биле даң бажында үнүп турар. Хүндүс элезин төгер 4 техника, хар чүдүрер МТЗ, тротуарлар болгаш хөй-ниити черлерин аштаар 3 трактор, а дүне 15 техника ажылдап турар. «Чаагайжыдылга» муниципалдыг албан чериниң техниказы бистиң хоорайывыска чедишпес. Кызыл хоорайның девискээри хүннүң-не арыг чытсын дээр болза, ниитизи-биле 95 хире аңгы-аңгы техника тура дүшпейн ажылдаар ужурлуг, ынчан арыг болур. Техниканың чедишпезинден, хууда организациялардан трактор, машина хөлезилеп ап турар бис. Хууда улус чамдык хүннерде ажылче үнмейн-даа баар. Чамдыкта кывар-чаар материалдар-даа чедишпейн баар.
Дуза кылдыр ИХЯ таварыштыр корум-чурум үрээш, хонуктаткан улусту чорудуп турар. Ол дээрге хүнде 10 шаа кижи-дир ийин. Чамдык хүннерде кыдыындан дуза кадар улус чок-даа болур. Техника 4.00 шакта ажылдап эгелээр болза, а орук кыдыы аштаар ажылчыннар 7.00 шакта ажылдап үнүп кээр. Оруктарның кыдыын аштап-ширбип турар улустуң эң-не адаккы шалыңының хемчээли 42 муң рубльдан өрү».
Чоннуң көдүрген айтырыынга шак-ла мындыг хевирлиг харыыларны хүн бүрүде дыңнап турар бис. Чидиг айтырыглар шиитпирлеттинмес, чылдан чылче ол-ла хевээр чылып-ла олур. Бо айтырыгны кым харыылаарыл? Кым бо бүгү дээш харыысалгалыгыл?
Хоорай болгаш суурлар иштинде оруктарны тус черлерниң чагырга черлери харыылаар дээрзин сагындыраал. Даштын агаар-бойдус чылып, час дүжүптү. Чогуур үе-шаанда аштаттынмаан хар час-биле деңге эрээш, хоорай иштинге хөөлбектелгеш, эртен-кежээ катап доңа бээр. Ынчалдыр-ла Кызыл хоорайывыс хөөлүг, хирлиг дош кырында турар. Ажы-төл хамаанчок улуг кижиге безин кудумчу үнери нарын айтырыг апарды.
Кызыл хоорайның Баштыңы Ирина Казанцева үстүне айтырыгларга хамаарыштыр тайылбырны кылган.
«Кызыл хоорайның мэри Карим Сагаан-оолдуң 2022 чылдың ноябрь 3-те чардынган керээзи ам соксаан. Керээде айыттынган чүүлдерни Кызыл хоорайның амгы үеде мэри Карим Сагаан-оол чедир күүсетпейн турган. Ынаар чүлер кирип турарыл дээрге, бюджеттиң шын чарыгдалын хыналдага алыры, хоорай иштиниң чаагайжыдылгазы, хоорай иштинге пассажирлер аргыштырылгазы, муниципалдыг өнчү-хөреңгини шын ажыглаары, өрттен айыыл чок чорукту тургузары дээш хоорай иштиниң ажыл-агыйын доозазын харыылаар ужурлуг. А Карим Сагаан-оол ол бүгүнү чедир күүседип шыдаваан. Хоорайны чаагайжыдары, айыыл чок байдалды тургузуп, амыдырап-чурттаарынга таарымчалыг байдалды тургузары– кандыг-даа хоорайның мэриниң дорт хүлээлгези-дир. Бир эвес хоорай арыг-силиг, чаагайжыды туттунган, айыыл чок чорукту организастаан боор болза, кыдыындан көргеш, бо хоорай ажыл-агыйжы ээлиг-дир дээр болгай.
Оон аңгыда, мэр керээ езугаар Төлээлекчилер хуралынга болгаш хоорайның чурттакчы чонунга кылган ажылын илеткээр ужурлуг. 2023 чылдың түңнелдериниң илеткелин Карим Сагаан-оол чоруткан. Ынчалза-даа илеткели чогуур деңнелде эвес дээрзин комиссия бадыткаан. Илеткелди камгалаарынга чедир чаңгыс хүн артканда, дедир кыйгыртып апарган. Ол чорукту база хүлээлгезин күүсетпээн деп санаар ужурлуг. Ынчангаш Кызыл хоорайның шүүгү албан чери шупту барымдааларны өөренип көргеш, Кызыл хоорайның мэри Карим Сагаан-оолдуң чагырыкчы болуп ажылдаар керээзин соксадыр деп шиитпирни үндүрген.
Чижээлээрге, 2022 чылда Москвадан биске 40 автобус берген. Шупту ажылдаарынга белен автобустар турган болбайн канчаар. А Кызылга чүгле 31 автобус келген. Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттары ол айтырыгны көдүрүп эгелээн. 9 автобустуң кайдазы амгы үеге чедир билдинмес. Самчыгдаашкын бе азы салгаа чорук бе? Салгаа харыысалга чок чорук болуп болур. Бистиң бюджедивис хөреңгитен бай эвес-тир ийин. 9 автобус дээрге барык 3 сая рубль ышкажыл. Ынчангаш ындыг салгаа чорук турбас ужурлуг.
Оон аңгыда, хоорайның чаагайжыдылга айтырыын көрээлиңер. Чаагайжыдылга дээрге-ле бисти долгандыр турар бүгү чүүлдер ышкажыл: чурттап турар черивис, кылаштап чоруур оруувус, улус дыштаныр черлеривис-тир. Чыл санында чаагайжыдылга болгаш ногаажыдылгаже 1 сая ажыг рубльди аңгылап турар-дыр. Хоорайывыстың амгы үеде байдалын көрүп тур боор силер. Суггарылга системазын чок деп болур. Бичии уруглар ойнаар шөлчүгештерниң септелгези болгаш чаартылгазы чогуур деңнелде эвес. Уруглар ойнаар шөлчүгештер черлик ыттар чыглыр черлер апаргылаан. Бо бүгү ажылдарга хамаарыштыр мэрниң хыналдазы турар ужурлуг.
Оон ыңай хөй-ниити черлеринге чоннуң айыыл чок чоруунга хамаарыштыр чүнү-даа организаставайн турар-дыр. Дыка хөй айыыл-халаптар, озал-ондактар тус черниң чагыргазының харыысалга чок чоруунуң уржуундан болуп турар. Спутник микрорайонунда «Юные мастера» деп спортчу комплекске база айыыл-халап болуп, аныяк оолдуң кырынче улуг эжик аңдарлы берди. Ооң бетинде депутаттар ынаар үнүүшкүннерни кылып, ол эжикти быжыглаар дугайында сагындырыгларны март айда болгаш июньда берип турдувус. Ооң соонда ол озал-ондак болганы ол. Бо бүгү дээрге-ле тус черниң чагырга чериниң харыылаар, хыналдага алыр ужурлуг чүүлдери-дир. Ынчангаш хүлээлгезин күүседип шыдавайн турар дээш, керээни соксадып тур бис. Кандыг-даа мэр ажылындан халашкан соонда, чаа чагырыкчы соңгууру хоойлуда көрдүнген» – деп, Кызыл хоорайның баштыңы Ирина Казанцева түңнээн.
Каас-чараш Тывавыстың төвү болур Кызыл хоорайывыста шиитпирлеттинмейн турар чидиг айтырыгларны үзе шиитпирлептер арга бар ирги бе? Бөдүүн чонга эң-не херек чүүл – черлик ыттар болгаш хөөлүг хар чок арыг, чурттаарынга таарымчалыг хоорайда чонну аай-дедир аргыштырып турар арыг-силиг, үе-шаанда халдып турар автобустар болбайн канчаар. Бо бүгүнү кым шиитпирлеп шыдаарыл? Ындыг кижи бар бе?
Аштаттынмаан оруктуң уржуундан орук озал-ондаанга таварышканда, тус черниң оруун харыылап турар албан чери харыысалгалыг. Ол дугайында РФ-тиң административтиг корум-чурум үрээшкиннерин бижээн кодексте айыткан. Тус черниң оруун харыылаар албан чериниң эрге-дужаал ээлээн хамаатызынга 50 муңдан 100 муң чедир торгаал онаап болур. А юридиктиг албан черинге 500 муң чедир торгаал онаар дээрзин сагындыраал.
Айдың ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруу болгаш «Чаагайжыдылга» МУБ-тан алган чурук.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20