Украинада тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыстың эрес-дидим дайынчы хей-аъдын көдүрер сорулга-биле оларга Тываның Чазааның деткимчези-биле удаа-дараа ачы-дуза чедирилгезин барып чедирип турары өөрүнчүг.
Бо улуг ажыл-херекке ТЖЭ-ниң кежигүннери, “Твой информ” солуннуң кол редактору Наталья Черноусова, “Деткимче” социал төптүң парлалга секретары Алдынай Тюлюш, “Тыва 24” телеканалдың корреспондентизи Сайгын Бюрбю киржилгелиг болган. Ол дугайында МИЧ-ке оларның аңгы-аңгы материалдары үнүп каапкан. Бо удаада олардан Украинага чеде бергеш, журналисчи ажыл кылырынга кандыг бергедээшкиннерге таварышканын сонуургаан бис.
Наталья Черноусова:
– Бодум күзелим-биле Украинаже ийи удаа четтим. Баштай “Кызыл кош”-биле чеде бергенивисте, даң бажындан кара дүнге чедир аъш-чем кылып, моон чедире бергенивис дайынчыларга үлээр ачы-дузаны чедиштир аай-дедир савалаар, аайлаар дээш, журналисчи ажыл чорударынче, шынап-ла, үе шуут чедишпээн. Чай кадында көрген-билгенивисти, дыңнаанывысты келгеш, солунга бижигилээн мен. Ол дээрге көңгүс эвээш кезии. Ийи дугаарында, республиканың каттышкан штавындан ачы-дуза чедирген бөлүк-биле четкеш келдим.
Чеде бергеш, эккелген чемнеривисти кылып берип, манчы-хуужуур белеткеп турар аравыста, ында-мында чугааларже кулак салып, дыңнааланыр дээрден башка, аңгы интервью бижидери база-ла болдунмаан. Чурукка тырттырар дугайында чугаалаан-даа ажыы чок. Ынчап турувуста, бистиң оолдар чемненип, бичии дыштанып алгаш, дораан дедир чоруурунче далажыр, “Чанарывыс ол” – дээрге, кайгап турган бис. А херек кырында оларның амгы үеде өг-бүлези болу берген, кадыг-бергени деңге эртип, карактажып чоруур эштери дүгде, соок оңгуларда манап турарын олар чугаалап турдулар. Ынчан бистиң дайынчылар шылаан, түрээнин-даа көргүспедилер. Ёзулуг эр хүлээлгезин төлептиг эрттирип турарын кыдыындан чоргаарал-биле эскерип көрдүвүс. Кажан оолдарның даарта дораан ТШО-нуң мурнуку одуруунче чоруур дээнин дыңнааш, чүгле онча-менди чанып кээрин бүгү сеткиливистен күзеп, үдеп тура, мен черле туттунуп шыдавас, дораан мөөредир ыглаарынга-ла өйлежир болдум...
Журналист кижи көрген билгенин чырыдар ужурлуг – херээвис-ле ол болгай. А бо таварылгаларда “ону бижип болбас”, “ону тырттырбас” дээн хоруушкуннар хөй болган. Ол берге болду.
Алдынай Тюлюш:
– Мен база Наташага катчыр-дыр мен. Эң баштай “Кызыл кош”-биле кады чораан бис. Мээң кол сорулгам – ында Тывадан барган бистиң оолдарның маадырлыг чоруктарының дугайында материалдарны чыып, ону чонга чедирери, дыңнадыры турду. Ол журналисчи ажылымны чорударынга берге болган чүүл – бистиң дайынчылардан амы-хууда таваржып турган байдалдарының дугайында төөгүлерни чугааладып алыры дыка нарын болду. Чай кадында-ла, а ол дээрге эртенгиниң 4.00 шактан дүнекиниң 2 – 3 шакка чедир далган-боорзак, манчы-хуужуур тудуп тургаш, кыдыында бир дайынчының чугаазын дыңнап кааш, ону дүрген бижидип алыр дээш, далган холушкан холуң-биле телефонда диктофонну базып четтигип турдувус. Черле ынчаш, бистиң тыва чоннуң национал аажызы ындыг – биче сеткилдиг, эгениичел, хүндүлээчел. Боттарының дугайында чугаалаарының орнунга, өске эжиниң дугайында оолдар чугаалаксаар болду. А херек кырында ол оолдарның төөгүзүн дыңнаарга, ёзулуг маадырлыг чорукту кылган боор. Чижээ, бистиң бир дайынчывыс боду балыгланы берген тургаш-ла, от адаандан эштерин – чеди кижини сөөртүп үндүргеш, хем кежир чүктеп чорааш, амы-тынын ап каан-дыр. Бо дайынчының кылган чоруун канчап маадырлыг чорук дивес боор. Шак мындыг төөгүлер дыка хөй чорду. Ам сорулгам чаңгыс, оода ам бир Тывадан барган оолдар аразындан Россияның маадыры үнер кылдыр, өске-даа бедик шаңналга төлептиглерни чырыдары, кол командылал черинге дыңналы бээр кылдыр чырыдары.
Ол ышкаш берге болган чүүл, дайынчыларны чурукка тырттырып болбазы, бир эвес ол чурукту ажыглаар-даа дээн болза, арнын көзүлдүрбейн үндүрери. Украинадан келгеш, материалдарымга ажыглаан чуруктарымда арыннарын балап каан үнген. А бо кижи ёзулуг маадырларның арны-бажын чон билип, танып алган болза деп бодаар.
Бистиң журналисчи ажылывыс көргенивисти бижип, чырытканывыс-биле доосту бербээн. Аңаа таныжып алганывыс аар балыглангаш, чанып келген дайынчыларывыстың салым-чолун улаштыр хайгааралга ап, ам-даа чырыдар бис. Мында журналистерниң ролю улуг болур деп санаар мен. Чүге дээрге чамдык ТШО киржикчилериниң билдинмейн баар часкан нарын байдалдарын журналистер чырыдарга, чурттап турар чериниң аайы-биле дарга-бошкалары дыңнап, билип кааш, ол айтырыгларже кичээнгейни салып, дузаны када бээр чадавас. А дуза хереглеп турар улус хөй.
Сайгын Бюрбю:
– Мен бо уругларның соонда чорааш келдим. “Россияның чоннары кады” деп Россия чергелиг төлевилелге киржир күзелин Сибирь федералдыг округтуң регионнарының аразындан бир дугаар Тыва Республика илереткен. Тываның хөй омак-сөөк чонунуң мурнундан республикада национал диаспораларның төлээлери Луганск Улус Республиказының чурттакчыларынга гуманитарлыг ачы-дуза чедирилгезин кылган.
Меңээ журналисчи ажылым кылырынга берге болган чүүл – ында болуп турар шупту болуушкуннарны дыка дүрген тырттырып четтигери. Мээң частырыым – штатив ап алган болдум. Ону эде салып турар чай-даа чок болду, камераны эгин кырынга салгаш-ла, четтигип билир. А эң-не берге болган чүүл, ында чазылдырып каапкан бажыңнарда чылыг-даа, чырык-даа, ижер суг безин чок байдалда тайбың чурттакчыларның канчаар амыдырап турарын кыдыындан көргеш, дузалажып шыдавазым, хайгааракчы болуп, тырттырары меңээ белен эвес болду. Камераны октапкаш, халып баргаш, дузалажыксаам кээп турду. Аңаа кандыг-даа кижи – даргалар, албан-хаакчылар, депутаттар-даа, шериглер-даа, журналистер-даа, бир дугаарында, бөдүүн кижи кылдыр алдынары чугула деп көөр чордум.
Барган черивис чоогунда боо частыышкыннарының ам-даа уламчылап турары дыңналып турар. Ында бистиң оолдар дүн-хүн чок эрес-дидим тулчуп турарын бодап кээрге, хөрек-чүрек сыңышпастап келир...
Тываның Журналистер эвилелиниң бо кежигүннериниң боттарының журналисчи ажылынга бердингенин моон эскерип болур. Олар-биле чугаалажып ора, ийи шак эрткенин билбейн барган бис. Ол хөй төөгүлерни бижиир болза, чаңгыс эвес ном үнүп кээп болур. Сөөлүнде бо коллегаларывыс бижий бээр дээрзинге чигзинмес мен.
Карина МОНГУШ.