«Чүгле кежээ, кызымак болгаш ажылгыр кижи бодунуң чуртталгазында аас-кежикти чедип алыр — деп, угбам чугаалаар кижи. – Дириг кижиниң күчү-шыдалының төнчүзү чок: ажыл-агыйынче билиин, мергежилин, күжүн чеже-даа үндүрзе, кижиниң күжү кажан-даа төнмес, ол – аас-кежик-тир». Ылап-ла, кижиниң салым-чолу кижиниң бодунуң холунда дээри шын. «Угбай» деп хүндүлеп адап турар кижим, каяа-даа чоруурга, чоннуң таныыр, билир кижилериниң бирээзи Светлана Данзын-оол. Ооң адын Тыва парлалганың солун-сеткүүлдеринден бо-ла номчуур бис. Светлана Баировна журналист кижи. Кижи назыны-биле деңнежип турар 50 чылдар нүүрүнде ажылдаан стажының 35-ин Тыва радионуң чалгыгларынга, телевидениениң ак-көк экранынга дамчыдылгаларны база солуннар арнынга чүүлдерни чырыдып келген. Чогаадыкчы ажылының 15 чылдарын Светлана Баировна өзүп олурар салгалдарга «Аныяк корреспондент» деп бөлгүмнүң удуртукчузу болуп, Кызыл кожууннуң школаларынга база үре-түңнелдиг ажылдады.
Журналист мергежилди «эдилээри» амыр эвес: уран чогаадыкчы үзел-бодал, чурттап чоруур үезиниң «судалын тудуп, деңге базып чоруур» бурунгаар көрүш база чуртталгага, чонунга ынаа – ооң кол шимчедикчи чепсээ, талантызының төнчү чок хайныышкыны. Светлана Баировна: «Хөрээм каастаан орден, медальдарым чүгле ажылымның үре-түңнели эвес, ол — чонумнуң дээди үнелели, хүндүткели» — деп чугаалаар кижи.
Журналист угбамның эң-не чоргаарланыр шаңналы бар. 1994 чылда чединмес өг-бүлелерге база өскүс уруг-дарыгга дуза чедирер талазы-биле бүгү Россияга журналистер мөөрейин чарлаан турган. Ооң түңнелинде, 300 ажыг журналистерден мөөрейниң «Добрая дюжина» деп адынга дүүшкен «Ачы-буян» ордени-биле 13 журналист дээди шаңналды алган. Тиилекчилерниң аразында тыва журналист Светлана Данзын-оол бедик атка, Орденге төлептиг болган.
ЧОГААДЫКЧЫ АЖЫЛЫНЫҢ ТУЮЛУУ
Амыдыралда шупту чүве эге чадалыг, сайзыралдыг, төөгүлүг. Светлана Данзын- оол 55 чыл бурунгаар, 1969 чылда, Радиокомитетке үн оператору кылдыр ажылдап келгенде, баштайгы башкызы Олег Дорофеевич Зайцев болган. Ол кедергей ажылчын кижи, коллективинге хумагалыг, кижилерге дең хамаарылгалыг – техниканың эге билиглерин, аргаларын чаа келген ажылдакчызынга өөреткен улуг инженер. Найыралдыг коллективиниң деткимчези база ачы-дузазы-биле звукооператор кыска үениң дургузунда кызымаккай ажылы дээш улай-улай шаңнадып-мактадып эгелээн. Бир-ле улуг байырлалдар хүнү уткуштур СЭКП обкомунуң бирги секретары Тока дарга радио дамчыштыр тыва чонга чугаазын бижиттирген. Радионуң техниктиг ажылдакчыларының ажылын сонуургап, Светлананың ажылдап турары «Аппаратная» деп тускай өрээлинге кирип келгеш, звукооператорнуң шалыпкын ажылын демдеглеп чугаалааш: «Оо, дыка-ла дүрген ажылдаар салаалар-дыр аа…» — дээрге, Светлана бодунуң бөдүүн сеткили-биле: «Ындыг-дыр бе, акый?...» — дептерге, даргалары бот-боттарынче көржүпкеш, звукооператорже шириини кончуг хавактарын дүүп, көргеннер. А Салчак Калбак-Хөрекович чүгле хүлүмзүрүп каан деп, Светлана Баировна сактып чугаалаар кижи.
Профессионал өзүп-сайзырап келгеш, кижиниң бүгү талалыг сонуургалы, сагыш човаашкыны, шынчы көрүжү дээн чижектиг бедик мөзү-шынарын бодунуң бодап-чогаадып алган дамчыдылгалары-биле Светлана Баировна чонунга бараан болу берген. ССРЭ чылдарында чон боттарының сонуургаан радиотеледамчыдылгаларын аажок манап, дыңнап, көрүп турганын эрткен вектиң кижилери эки билир. Ол үелерде эфирже үнүп турган дамчыдылгаларны Обком партияга бадыткаар, шыңгыы хыналдага турган.
«1990 чылдар үезинде РСФСР-ниң Дээди Совединиң депутадынга Чимит-Доржу Ондар дарга соңгуттурган. Чимит-Доржу Баировичиниң дузалакчызы тургаш, Москвадан депутат-биле чугааны «дорт эфирге» бир дугаар үндүргенивис ол. Оон улуг ССРЭ чуртувус дүшкен соонда, журналист кижиниң «холдары хосталган». Оон бээр-ле төөгүвүс, езу-чаңчылдарывыс, тыва дылывыс дугайында чидиг айтырыгларны көдүрүп эгелээн бис» — деп, Светлана Баировна чугаалаар кижи.
«Хензигбейлер», «Чинчи-Шуру», «Өрегелиг өөм», «Мээң ызыгуурум», «Оттук-даштыг орлан оол», «Аныяаңдан адың камна!» — бо дамчыдылгалар боттарының адындан-на тыва чоннуң эң-не дыңнаксанчыг, амыдыралдан үнген, солун болгаш күзенчиг дамчыдылгалары апарган. Дамчыдылга бүрүзүн үспейн дыңнап олурар кижилер журналист Светлана Данзын-оолдуң үнүн каяа-даа танып каап, ооң адынга-даа, ук дамчыдылганың маадырларынга-даа сонуургаан, деткээн чылыг сөстерлиг чагаалары-биле улам хей-аът киирип, оон-даа солун темаларны чырыдарынче чүглендирип турган.
«Март 8 таварыштыр херээжен чонумга «кыс кижи кандыг болурул, өг-бүлелиг кижи бодун канчаар алдынарыл, кандыг-кандыг каасталгаларны канчаар шилип, бодунга ажыглап кедерил, херээжен кижи бодунуң арыг-силиин канчаар тударыл?» деп чугааны чорудары-биле Тывада билдингир башкы биле лаборант эмчини дамчыдылгамче чалап алган мен. Олар база иелер — Даш Быйымбаевна Түлүш биле Нина Александровна Ондар. Ол дамчыдылгага тыва чоннуң эрте-бурунгу сылдыс чурагайын, кижиниң олут-соодал, меңгизиниң дугайында радио-телевидениениң төөгүзүнде бир-ле дугаар чугааны чоруткан болган бис. Аңаа Даш Быйымбаевна башкы дыка солун тоолчургу чугааны радиодыңнакчыларга чугаалап берген. Ооң кол утказы мындыг. Аныяк уруг дун төлүн чиигеп турда, бүрлү берген. Аңаа муңгараан аныяк ие уруун чоктап, хоюн кадарып чораанда, кулаанга уруунуң ыызы дыңналган. Аалынга чанып келгеш, ада-иезинге чугаалаарга, олар дораан хам чалаан. Хооп келген хам мынча диген: «Урууң хову черде ыглап «Авай, мени азалар алыр дээрге, сенден туттунуптар кулааңда сыргаң, мойнуңда чинчилериң чок, азаларны дестириптер дээрге, салааларыңда билзектериң чок болду» деп ыглады» — дээн. Ол дамчыдылгамда кирген чугааларның аразынче чараш ыры-хөгжүм киирип чыггаш, ам дамчыдылгам адын канчаар адап алырын чогаадып, шилип, тыппайн-на турган мен. Душ бооп, бистиң чолаачывыс Өктек Ооржак акый-биле сеткилим үлежип чугаалажы бээримге, ол бичии боданып олурган соонда, «Чинчи-Шуру деп адап ал!» — деп бо-ла. Чолаачы акыйның сүмелээни-биле, мен бодум база аажок чарашсындым, дамчыдылгамның ады ынчалдыр төрүттүнген. Даш Быйымбаевна башкының оолдары Игорь, Тимур алышкылар Тываның культуразын сайзырадырынга талантызын, улуг күш-шыдалын киирген, бөгүнге чедир киирип-даа чоруур төлептиг оолдар болгай» — деп, хоочун журналист сактып чугаалаар кижи.
Тыва радионуң кончуг сураглыг дамчыдылгаларының бирээзи «Хойжуларның радиостанциязы» бар, ооң үндүрүлгезин хөй-ле журналистер белеткеп турган. Совет үеде колхоз-совхозтар кедергей сайзырап турганын билир болгай бис. Бо дамчыдылга Тываның малчыннарының езулуг индири болган. Редакцияның бадыткап кааны планы езугаар, Светлана Баировна бо удаа ол дамчыдылганы белеткээри-биле сургакчылап чоруурунга белеткенип олура, бир-ле бодал бажынга кирип келген — ийи аңгы совхозтуң аразынга социалистиг чарыш кылыпса, кандыгыл черле? Саналын даргаларынга чугаалаарга, коллегазының солун чаа бодалын (авт. бо үеде «проект» деп адаар ыйнаан) олар чүүлдүгзүнгеш, деткээн. Ынчан Тыва радионуң кол редактору Дартан-оол Ендан, көдээ ажыл-агый редакциязының улуг редактору Седен Хертек олар турган, кайызы-даа улуг дуржулгалыг журналистер.
«Социалистиг чарышты Ак-Туруг биле Баян-Таланың совхозтарының аразынга эгелээн бис. Шилип алган тускай комиссиявыс Баян-Талага хоочун малчын Ырыш Саспыкович Монгуштуң аалынга квартал санында чыглып келгеш, малчыннарның чедиишкиннерин бүгү талазы-биле көрүп, чедер-четпестерни демдеглеп турган. Чылдың түңнели-биле, Ак-Туругнуң совхозу мурнакчы болуп, өртектиг шаңнал – туран-биле шаңнаткан чүве. Соцчарыштың киржикчилеринге тыпсыр янзы-бүрү белектерни Баир Санчы эвилең сеткили-биле дузалажып, меңээ дамчыткан кижи. Баир Түлүшович ынчан садыг-саарылга улуг баазаның удуртукчузунга ажылдап турган» — деп, Светлана Баировна сактып чугаалаар. Черле авазындан салгап алганы ус-шевер болгаш, журналист угбай бодунуң өмүнээзинден шаңнал кылдыр тыва өгнүң эт-херексели болур олбуктарны, шай хаптарын угулзалап даарааш, хууда белектерин малчыннарга база сөңнээн.
Радио-телевидение журналистерин солуштур ажылдадыр практика бистиң удуртулгавыска база турган. 1985 чылда телевидениениң уругларга болгаш аныяктарга дамчыдылгалар белеткээр редакциязынга ажылдаары-биле Светлана Данзын-оолду шилчиткен. Тыва бижиктиң тургустунуп келген төөгүзүнүң дугайында телевидениеге бир-ле дугаар дамчыдылганы Светлана Баировна билдингир эртемден Каадыр-оол Бичелдейни чалап, Кызылдың 5 дугаар школазының 5-ки клазының өөреникчилеринге солун кичээл-дамчыдылганы организастаан. Класстың башкызы ол үеде аныяк башкы Ефросинья Ондар. Амгы үеде ол дуржулгалыг тыва дыл башкызы Ефросинья Бичелдеевна, «Тыва Республиканың улустуң башкызы» улуг аттың эдилекчизи.
Тываның баштайгы пионерлериниң, аревэчилериниң дугайында дамчыдылганы белеткеп тургаш, Светлана Баировна Каа-Хемниң СовТува деп черге чурттап олурган назы-хары дөгүй берген Нюра Камова угбайны бодунуң ынчангы «Запорожец» машиназы-биле четкеш, чалап алыр кижи болбазыкпе.
Тываның тоолчуларының бирги слёду Кызылдың Ногаан театрынга эртип турда, шимчеп чоруур телестанция (ПТС) камералары-биле аңгы-аңгы районнардан келген кончуг дээн онзагай тоолчуларывысты теректер чанынга, аяң черге, чараштыр тырттырган бис. Ол үелерде телевидениеге онза чугула, төөгүге ажык-дузалыг дамчыдылгаларны шыгжап кадагалаар килдис безин чок турган-дыр ийин – кинопленка, видеорулоннарның саны чедишпезинден дыка хөй солун, ажыктыг теле-радиодамчыдылгалар төөгүге артпайн барганын журналистер ам-даа хомудап чугаалажыр бис.
Светлана Баировнаның ажытканы база бир дээштиг, үре-түңнелдиг дамчыдылгаларының аразында «Кашпагай бол, өңнүк!» деп радиожурнал. Ооң бирги үндүрүлгезинге Тываның бирги Президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржак киришкеш, хол бөмбүүнге «Президент кубогун» чарлаан. Оон бээр республиканың волейбол спорту катап улуг сайзыралды алганын чонувус көрүп тур.
Амыдыралдың чидиг айтырыгларын чырыдары-биле аңгы-аңгы темалыг дамчыдылгалар, чижээлээрге, депутаттар мурнунга негелделиг айтырыгларны көдүрүп, аш чарлаан аныяктарның дугайында, Афган Республикага интернационалчы хүлээлгезин күүседип чораан тыва оолдарывыстың дугайында, эргижирээн, бустур четкен ниити чуртталга бажыңындан аныяк өг-бүлелер Бай-Хаакская кудумчузунуң 9 каът чаа туттунган бажыңының бир подъездизин эжелеп киргениниң дугайында, эдип-чазаар колонияда хоругдаттырып чыдар аныяк оолдар дугайында дээш, эфирге база кымның-даа мурнунда чугаалап эгелээни — радиожурналист Светлана Данзын-оолдуң шынчы, бүзүрелдиг болгаш дидим туружун херечилеп турар. Журналист кезээде чон аразында: чаштар, школачылар, аныяктар, өг-бүле, хоочуннар, аңгы-аңгы мергежилдиг кижилер. Бо бүгү профессионал шынарларын ада-иезиниң идегели, чоргааралы Света Аракчаа бо хүннерге чедир тура-соруктуг бадыткап чору.
КЕЖЭЭ КИЖИ «МА» ДЭЭР…
Төрел аймааның, ада-өгбезиниң угу кижиниң салым-чолунга база улуг салдарлыг. Светлана Баировнаның ада-иези бодунуң үезиниң «арнын» билир, үе-шагның хөгжүп-даа, дорайтап-даа турарын көрген өгбелер ийин. «Кижи узун чоруктуг, узак сагыштыг, улуг угаанныг болур» дээн тыва улустуң үлегер домаанга угбайның ачазының овур-хевири ол олчаан дүгжүп турар деп бодалдыг мен. Өгбе Эрзин-Тестиң шудургу кижилериниң бирээзи чораанын бичиимден-не билир мен. 10 харлыымга чедир Самагалдай, Берт-Даг суурларга өскен болгаш сактырым аажок. Ол черниң чонунуң улуг хүндү-биле адап-шолалап кааны «Аракчаа-бугалдыр» кедергей шудургу, үре-түңнелдиг база ачы-хавыяалыг ажылдап чораан. Кижилерге хамаарылгазы кончуг эвилең – айтырып келген кижи-биле бар-ла чүвезин үлежир, улустуң ажылгырын эскерип, хүндүлээр. Чалгаа улуска шуут хөңнү чок, оларже көрүнмес-даа. Бичии оолчугаш назынында журналист угбавыстың ачазы Самагалдайның улуг хүрээзинге хуурактап, оон 19 харлыг элээди назынында С.К. Кочетов баштаан кызыл партизаннар-биле «актарны» Тарлашкын деп черге чылча шапкан тулчуушкунга киришкен база Калдак-Хамар арттың оруун чаартып тударынга идепкейлиг ажылдаан онзагай намдар төөгүлүг ада чораан. Аракчаа-бугалдырның ачазы 1912–1914 чылдарда Хомду дайынынга киришкен тыва арат. Амбын-ноянның келдирткени тыва шериглерниң аразында бижиттинген чизеде № 305 – Чооду Амырдаа, Светлана Баировнаның кырган-ачазы ол. Коргуш-сыныш чок, дайынга маадырлыг тулчушканы дээш «Хаа» деп эрге-дужаал чиңзези-биле шаңнаткан.
Авазының өгбелери шаанда Чагытай хүрээзин тудуп тургускан. Ол хүрээге угбайның кырган-ачазы Бүлчүң Чооду хелиң турган. Хөй ажы-төлүнүң буянныг авазы Самагалдайның мурнакчы даараныкчызы чораан. Аңаа ажылдап чедип келген аныяк уругларны дааранырының чамдык чажыттарын өөредип чораан. Мээң авамның чугаазындан сактырым бар: «Дыка эки сагыштыг, кээргээчел сеткилдиг, харам эвес угбай ол…».
Чаңгыс өг-бүледен ийи сайыт үнери ховар таварылга. Журналист угбамның улуг акызы Седип Баирович Тывада дээди эртемниг геологтарның бирээзи. Сөөлүнде ТР-ниң күш-ажыл сайыдынга ажылдааш, Тываның Соңгу чүкке деңнээр айтырыгны көдүрген дарга ол. Кыс дуңмазы Зоя Баировна Самдан филология эртемнериниң кандидады, ТР-ниң культура сайыдынга ажылдаан, амгы үеде эртем ажылын уламчылавышаан.
КИЖИ ЭКИЗИ – ХҮН
Амыдыралга чүү турбас дээрил: эки-багай үелер-хүннер, аарыг-аржык, ажыг-шүжүг… Арай-ла шаптараазыннарга таваржы берген үемде Светлана Баировна чылыг холун сунуп, сагыш-сеткилдиң канчаар-даа аажок дузазын меңээ көргүскенин черле утпас мен. Хоочун журналистиң деткимчези база быжыг найыралывыс түңнелинде, аар бодалдар бажымдан уштунуп, чүрээмниң «ырак булуңунда» шыгжаттынып чораан күзелдеримни солуннар арнынга «бичии-бичиилеп» бижигилээр-даа апарган мен. Светлана Баировна арга-сүме, дуза чедирери-биле онзагай чараш сеткилдиг, эки чүвени улам нептередир, сайзырадыр кижи – чуртталгаже, делегейже көрүжү делгем, бедик. Боду кедергей шевер болгаш, удазынга ораашпас салым-чаяанныг аныяк башкылар-биле бо чоокку чылдарда «Тыва мода» сеткүүлүн тургузуп нептереткени республикавыстың база бир культурлуг улуг болуушкуну. Бодунуң чогаадыкчы уран сеткилин Кежикей Шарый-оол Светлана Баировна башкы, коллегазының ачызында база херек кырында боттандырганы ол.
Светлана Баировна журналист угбам, коллегам-биле ажылывыс, амыдырал база сонуургалывыс аайы-биле барык 50 чыл чедир эдержип чор мен. Аажы-чаңы кедергей угаангыр-сагынгыр, чиик база артык сеткили чок кижи. Коллективтиң бүгү-ле хөй-ниити амыдыралынга эң-не идепкейлиг улустуң бирээзи – Светлана Баировна. Ол каяа-даа, кандыг-даа хемчеглерге четтигип чоруур, ажыл-ижинге, амыдырал-чуртталгазынга үлегерлиг, оолдарының энерелдиг авазы, кады чурттаан эжиниң эргим эжи. Чылдар эртип, чаартылга – өскерилгелер чоруп-даа турза, журналист угбам Светлана Данзын-оолдуң буянныг чүрээ, арыг сеткили кажан-даа өскерилбес.
Орус классиканың чогаалчызы Антон Чеховтуң чугаалаанын дөзевилеп алгаш, Светлана Баировнаның меңээ чагыг сөңнээн сөстерин соовустан кел чыдар аныяк- өскенге улаштыр күзедим: «Башка бок чыгбаңар, сеткилге чам шыгжаваңар, чүрээңерге чин тутпаңар – бакты эки-биле харыылаар!».
Лидия ДОНГАК, хоочун.
«Шын» №17 2024 чылдың март 6
