Тибет
Маңаа тибеттер деп кымнарыл ол деп, айтырыгга харыыны боттарывыс херек кырында көрдүвүс. Бир кафеге чемненгеш, оон үнүп кээривиске, үш тибет оол эртип чыткан чүве. Көөрүвүске, черде кызыл-кызыл юаньнар хадып турлар. Демги оолдар ол кыдат акшаларны чыып алдылар эвеспе. Олар юаньнарын ышкыныпканнар-дыр диштивис. Орук кежилдир садыгже кире бээривиске, демги оолдарның бирээзи 100-түң кызыл юаньнарын менче сунду: «Силерниң-дир» дидир. Кайгап калгаш, хөрээмде карманным үжендим. Кафеден үнүп келгеш, хөй юаньнарны карманымче суп турган кижи болгай мен, оларым чок. Чүнү-даа чугаалап четтикпээнимде, тибет аныяк оол юаньнарны холумга тутсупкаш, чиде хона берди. Шуут кайгамчыктыг! Мен карманымче 1000 юаньны соора супкан мен, а бо бөдүүн тибет оолдар ону алырының орнунга, мени дилеп тургаш, дедир эгидип бергеннери ол. Чер кырында тибеттер дег шынчы, алыскак-чискек эвес чоннар чок чүве-дир! деп бүдүн делегейге-даа болза, алгырыксаам кээп турду. Тывалар болза «карак оду, азы орук олчазы» дээш ынча хөй акшаны ап алгай-ла. Кайлаштың база бир тывызыы бо-дур-ла.
Май 21-де Кайлаштың Хороозун эгелээр черге автобус-биле чедиртип алдывыс. Баар оруувус Дарпоче деп адаар, бедик дагларга бүзээлеткен кашпал болду. Моон тура буддистерниң Будда чурттап турар дээн Кайлаш даа каракка чылчырыкталдыр көстүп туру. «Омманибемехум!» деп чалбардывыс. Адаа хос эжиктиг Кангми деп субурганны таварып эртер болду. Сарыг шажынның ыдыкшылы болур субурганны бо ыдыктыг Кайлаш даанга дөмейлеп кылган бооп турар. Субурганның ужур-утказы – ол октаргайдан энергияны алгаш, ону долгандыр делегейже херелдендирер. Субурганның иштинде ыдыктыг тариналар, улуг Башкыларның идик-хевиниң, азы мага-бодунуң чамдыызын шыгжап каан боор.
Чүс-чүс аян-чорукчулар, оларның иштинде эң хөйү -- тибеттер шупту ооргазында чүктешкилерлиг чадаг шимчеп чоруптувус. Аян-чорукчуларның чүъгүн тибеттер хөлезилиг чүктеп бээр, чок болза сарлыктар, аъттар-биле чедирер. Бистиң кылаштап эртер Хороовус 57 км, ону Даштыкы Хороо деп адаар. Бис ышкаш, бир дугаар кээп турар улус 3 хүн эртер бис. Тибеттер чаңгыс хүн кылаштаар улус-тур. Хороо дээрге, сарыг шажында ыдыкшылдарны хүн аайы-биле эргилип кылаштаары-дыр. Тывалап мону Эргил деп адаар. Хороо – Эргил дээрге, чалбарыг-дыр. Бо даштыкы Хороода Үе оожум чоруп турар-дыр. 13 катап улуг Хороону эрткен кижи Иштики Хороону кылаштаар. Ооң узуну 23 км. А ында Үе кончуг дүрген чоруп турар. Эртемден Александр Редько Иштики Хороо-биле кылаштааш, шагы-биле хайгаараарга 17 хонган. Оон үнүп кээрге, манап турган өөрү: «чүгле 12 шак болдуң» дээн-дирлер. Бир даштыкы студент оол эштери-биле кокпадан үнгеш, өске черге хонгаш оттуп кээрге, майгыны-даа чок, эш-өөрү-даа чок болган. Олар Чергелешкек Делегейже чиде берген болганнар. А ол студент чаңгыс хондур 60 ажыг кырган кылдыр кырый берген болган таварылга база бар.
Бис кокпадан ырадыр кайнаар-даа баспас диштивис, тап-билээ долгандыр көрдүнүп, ажы-төлүн эдерткен, узун тыва тоннарлыг тибет кадайлар, өске-даа европейжилер-биле кылаштажып бар чор бис. Хороону херлип тейлээн улустар таваржып эгеледи. Эр-даа улус, аныяк херээжен-даа улустар бар. Болар Эргилди 15 хонук иштинде чыдып-тейлеп эртерлер. Дүне удуурда майгын-даа хереглевес улус-тур, даштар аразынга узун тоннары-биле удуп хонарлар. Олар суг изидип алыры-биле кургаг сарлык-мыя хойлап алган боорлар-дыр.
Кайлаш даа шаанда бистиң өгбелеривистиң Лхасаже кылаштап бар чораан оруунуң чанында. Ынчан маңаа тевелер кылаштаар караван оруу турган болгай. Билдингир-ле, бистиң өгбелеривис Лхасаже бар чыда, Кайлаштың Хороозу кылып турганнар. Ай-айы-биле кылаштап өөренген улус Хороону чаңгыс хүн иштинде доозуптарлар. Бурунгуларывыс Кайлашты «Сүмбер-Уула» деп адааннар, ындыг даг Тывада чок болгай. Далай дег эгээртинмес сарыг шажынның эртемин чедип алган өгбелеривис телепатияны – бодалдарны сөс чокка дамчыдарын, билирин; телекинезти – угаан-медерели, көрүжү-биле кандыг-бир чүвени шимчедиптерин, телепортацияны – мага-боду билдинмес, көзүлбес кылдыр бир черден өске черже шилчий бээрин өөренип алган турганнар-дыр. Чер-ле харын, буддизм бурунгу эртем болганда, амгы эртем квантылыг физика дузазы-биле чүгле ооң ужу-кыдыында келген. Ооң ужурундан лама-башкыларның билии бистерге бүзүренчиг эвес, тоолзуг бооп турар ужуру ында.
Кашпалдың ийи кыдыында кончуг бедик чалымныг кара хаялар бар, оларны Эрнст Мулдашев «көрүнчүктер» деп адаан. Кым-бир кижи ол көрүнчүктерниң фокузунга (чайыннанган херелдер ортузунга) таваржы бээр болза, ол кижи Чергелешкек Делегейже чиде бээр чүве-дир. Баштайгы хүнде 15 км эрттивис. Мында шажын езузу-биле сагыыр, кылыр-ла чүүлдер хөй. Бистиң гидивис Наванг мурнап чоруй барган, ынчангаш ол ыдыкшылдарны билбейн бардывыс. Хонар дээн гестхаустка чедип кээривиске, дужувуста Кайлаш даа бо-дур. Ону «Кайлаштың Алдын Арны» дээр. Дораан-на чалбардывыс: «Өршээ Хайыракан!» Ооң чоогунче барбадывыс, бир эвес Чергелешкек Делегейже кижи кире берзе, бо дугайында чонувуска кым чугаалап, дамчыдып чедер боор.
Эртенинде 6 шакта караңгыда улай чоруптувус. Ам дөш өрү, Кайлаштың эң бедикте 5600 метрде Долма-ла арт-сынынга чедеривис ол. Аңаа четкеш, улай баткан кижи Хороону кылганы ол боор чүве-дир. Улуг назылыг херээжен-даа, эр-даа тибеттерниң кылажын магадап ханмадывыс, дыштаныр дээр ужур-даа чок. 5300 м черде хаяларда идик-хеп кедирип каан болду. Бо дээрге Шива Тсал-дыр. Маңаа тибеттер идик-хевин, бажының дүгүн-даа арттырып каар. Ооң ужуру болза, кижиниң Бардозу дүрген болур. Бардо дээрге кижи мөчээн соонда, ооң катап төрүттүнеринге чедир үе-дир, азы чииги-биле дараазында чуртталгаже шилчий бээри. Баш удур алган хептерни даштарга кедириптивис. Че-те, ам бистиң Бардовус дүрген болур чүве бо. Маңаа ламалар, йогтар боттарының ыдыктыг күзелин боттандырып, даштар аразынга чыдып алгаш, тыны үстүрүн манап чыдарлар-дыр. Оларга кым-даа дузалашпас ужурлуг. Олар мөчүй бээрге, дастар ужуп келгеш, хөндүп кааптарлар. Ону «дээрже хөөржүдери» деп адаар. Тибеттер мөчээн кижини черже хөөржүтпес, хая-даш кастынар эвес, шак мынчаар дас деп улуг куштарга каап бериптерлер. Мен ыңай-бээр хараарымга, даштар аразында чыдар кижи көзүлбеди.
2013 чылдың май 22-де Кайлаштың Долма-ла арт кырынга үнүп келдивис. Мында оваада хей-аът туктары, кадактар муң-муң киискээн тур. Бистер база чонувустуң берген хей-аът туктарын, ак шайывыс чашкаш, баглаптывыс. Долгандыр тибеттер термостарда шайын, кофезин таваар ишкен, аартаан орлар. Оларны көөрүмге, 1950 чылдарның тывалары дивес силер бе! Шупту бөдүүн хептерлиг, кадаң, сииреш мага-боттуг. Арын-шырайы тываларзыг. Харын-даа шаандакы таныырым улуг улус-биле дөмейзиг кижилер кара эңдерик. Сактырымга, 60 чылдар бурунгаар таныыр-билирим тывалар мында чыглып келгеннер дег-дир. Бо бедик артка чедип кээрге, кижиниң бар кармазы арлы бээр чүве-дир, ам чаа кармалыг болу бээр. Ынчнгаш бистерниң эрги кармавыс бо 5600 м бедик артка чыдып калды.
Дөш куду элээн каш базым кылганымда, менде чаа карма эгелээни билдине берди. Хенертен бажымга, кажан-даа бодавааным бодалдар кирип келди. Караңгы дүнден чырыкче кирип келгенимде дег, хөй билдинмес чүүлдер караамга тода көстү берди. Оларның эң бөдүүнү бо: бистер чүге Тывавыста ыдыктыг дагларывысты, хөлдеривисти Хороолавайын турар бис?
Бис ол хүн 22 км эрткеш, хонгаш, эртенинде Дарчен хоорайжыгашче киир кылаштай бердивис. 3 хүн иштинде тибеттер-биле кады черге, дагга кылаштаарывыска, бис оларның-биле кончуг чоок төрел чон дээрзи, ала-чайгаар бидине бээр чорду. Тибеттерниң дүн-хүн чоока ыдыктыг Кайлашты долгандыр кылаштап, Хороолап турары анаа езу эвес. Делегейниң эртемденнери шинчип көөрге, Кайлаштың ишти хос бооп турар. А ында делегейниң мерген Башкылары сомати байдалда – дашталдыр көжээлени берген ханы уйгуда удуп чыдарлар-дыр. Бир эвес кижи төрелгеттенге хай-халап болуп: улуг метеорит Черже кээп дүжер болза, Улуг Үер болза, ядролуг дайын өөскээш, Чер кырынга дириг кижи артпайын баар болза, ынчан Кайлаш иштинде удуп чыдар кижилер муң-муң, харын-даа миллион чылдар эрте бергенде оттуп келгеш, кижиниң үре-садызын уламчылап, чурттап эгелээрлер. Тибеттерни «чыдып калган, азы сайзырал албаан чон» дижип турар. Херек кырында олар сайзыраңгай дээривис делегейни 100-200 чылдар мурнап турар деп билдим. Тибеттерни амгы делегей, кыдаттар канчаар-даа өскертип чадап каан, ынчангаш быжыг, мерген угаанныг чон чер бөмбүрзээнде эң харыысалгалыг, эң нарын үүлени – ыдыктыг Кайлашты кадагалап-камгалап турарлары ол.
Ростов хоорайдан келген эживистиң чүъгүн чүктеп чораан тибет эр аңаа бүдүү мынча дээн-дир: «Бис — тибеттер кыдаттардан чер-ле хосталы бээр бис». Ол бөдүүн тибет оолдуң чугаазын кедергей шын дээр мен: болар Октаргай-биле дорт харылзаалыг болгайлар, оон кээп турар Эрткен болгаш Келир Үелерниң медээлерин «номчуп», көрүп турарлар болбайн аан. Бистерге Тибеттиң билдинмес чажыттарын билип аары кончуг нарын. Оларда келир Үениң угаан-медерели шыгжаттынган дээрзин ийе каш хонуктар иштинде бөдүүн аян-чорукчулар – бис безин эскерип, билип кааптывыс.
Маадыр-оол Ховалыг,
Улустуң чогаалчызы.
