Тывага Сергей Кузьмич Кочетовтуң партизаннарының болгаш кызыл шеригжилерниң каттышкан шерии Суг-Бажынга (Кочетов) суурга турган. Ол суурну иштикиниң болгаш даштыкының контрреволюстуг күштери эжелеп алыр дээш дөрт катап чадашкан:
Бир дугаарында, 1919 чылдың август 28-те ак шериглерниң есаулу Бологов Белоцарск (Кызыл) хоорайга белен чиик тиилелге чаалап алгаш, амгы үеде «Роспечать» агентилели турган бажыңның балконунга үрер оркестр-биле байырлап тургаш: «Кежээки чемни – маңаа, дүштеки чемни – Атамановка (Суг-Бажы) суурга чип алыр мен!» – деп мактанып алгырган.
Суг-Бажы суурну эжелеп алыр деп планныг турган. Ынчалза-даа ооң сорулгазы күүсеттинмейн барган. Белоцарск хоорайга кызылдарга аштырган.
Ийи дугаарында, Улуг-Хемниң Кызыл-Суглуг Баян-Кол дужунда, хем кежилдир, Оттук-Даш деп даг бар. Ол дагның үстүнде Таар-Оъттуг-Хову деп чер бар. 1920 чылдың октябрь төнчүзүнде кыдат шеригниӊ баштыңчызы генерал Ян Ши Чао кончуг белеткелдиг хөй шерии-биле Суг-Бажынга турган партизан отрядын баштай чок кылгаш, ооң соонда Кызыл хоорайны эжелээш, Мурнуу Сибирьни кызылдардан хостаар планныг ол ховуга чедип келген. Ынчалза-даа кызыл партизаннар болгаш бөдүүн араттар, орустар демнежип каттыжып алгаш, каржы-дошкун камың-кыдат дайзынны баскаш, тиилээн.
Υш дугаарында, 1921 чылдың май 15-тиӊ хүнүнде Оюн Самбуу Тарлашкынга актарның чедип келгенин Сергей Кочетовка дыңнаткан. Бай-Хаак суурга партизаннарның болгаш кызыл шеригжилерниң каттышкан шериг чөвүлели актарның Тываже шургуп кирип келгенин чугаалажып көргеш, херекти соӊгаарлатпайн, бар-ла күштерни мөөңнеп алгаш, актарны узуткаар дугайында дугурушкан.
Шериг чөвүлелиниң шиитпири ёзугаар Сергей Кочетовтуң партизаннары А.Лезебниковка командылаткан кызыл шеригжилер кезээ-биле каттыжып алгаш, Тарлашкынга турган актарга удур май 18-те үнүпкен. Каттышкан революстуг күштерниң орук айтыкчызы Оюн Самбуу турган. Май 23-түң хүнүнде партизаннар кызыл шеригжилерни манавайн, актар-биле демисежип эгелээн. Кадыг-дошкун тулчуушкун үш шак чартык хире үргүлчүлээн. Түңнелинде Сергей Кочетовтуң партизаннары Поползухинниң ак шериглерин узуткаан. Актарныӊ чамдыызы боо-чепсээн, терге-шанаан, бир үгер-боозун безин октапкаш, дескен. Прапорщик Поползухин боду туттурган. Актарның 175 кижизи өлүрткен, 240 кижи балыглаткан, а элээн хөйү боо-чепсектиг партизаннарга дүжүп берген. Актарның Таңдыга, Суг-Бажынга турган партизан отрядын чок кылыр сорулгазы база бүтпээн.
Дөрт дугаары, Тыва Арат Республиканыӊ салым-хуузунга кызылдарның эң шиитпирлиг базымы Суг-Бажынга болган. 1921 чылдың декабрь эгезинде ак генерал Бакич дөрт муң ажыг шериглери-биле баштай Суг-Бажын эжелеп алгаш, ооң соонда Кызыл хоорайны, улаштыр Мурнуу Сибирьни кызылдардан хостаар сорулгалыг чедип келген. Ынчалза-даа Таңды кожуунга турган кызыл партизаннар Суг-Бажының партизаннары, араттар, орус тараачыннар-биле катчып алгаш, ол-ла суурнуң Сражение кудумчузунга ак шериглерни Сергей Кочетовтуң удуртулгазы-биле чок кылган.
Бо тулчуушкунга арат Оюн Дартаакы ёзулуг маадырлыг чоруун көргүскен. Ак шериглерге меге орукту айтып бергеш, Өл-Арыгның шынаалыг Элегес хем унунда тулаага дүжүргеш, кызыл партизаннарга актарны узуткаарынга эптиг арганы тургузуп берген. Бөдүүн араттыӊ кажар аргазы 1812 чылда Наполеоннуң шериинге меге орукту айтып берген орус тараачын Иван Сусанинниң маадырлыг чоруунга дөмей болган.
Тывага болгаш Мурнуу Сибирьге хамааты дайыны Кочетов суурнуң Сражение кудумчузунга доозулган. Тыва Арат Республиканы бөдүүн орус, тыва чон демнии-биле дайзыннардан ынчаар камгалаан. Бо төөгүнү аныяк-өскен, ылаңгыя таңдыжылар, утпас ужурлуг.
Бөдүүн арат Оюн Дартаакыныӊ маадырлыг чоруу мөӊгеде уттундурбас болзун дээш, Тывада чок бир чаа тураскаалды ТАР-ның 100 чылынга уткуштур Кочетов суурда кылып турар. Чаа тураскаалды кылырынга, Сражение кудумчузунуӊ чурттакчылары, арат Оюн Дартаакыныӊ болгаш Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ киржикчилери Оюн Мөген (Мөгенчик), Оюн Байыр-оолдуӊ база тылдыӊ ажыл-ишчилериниӊ уруг-дарыы, уйнуктары боттарыныӊ буянныг сеткилинден демнии-биле дузалажып турар.
Сергей ОЮН.
