Совет партия үезинде ажылдап чорааш, атеист турганым аргажок. Сөөлгү үеде тыва чаңчылдарга, чүдүлгеге сонуургалдыг апарган болгаш, ыңай-бээр чорааш, ыдыктыг черлерни билип ап, доктаарым албан. Чай келирге-ле, уругларым-биле аржааннап, агаарлап, Бай-Тайганың Шивилигге чедир куду кожууннарже чедер бис. Бурган-сагыызыннарга чалбарып, лама-башкыларга кирип алырга, сагыш-сеткилге чиик, чорук-херек аайлажып, бүдери магалыг.
4-5 чыл бурунгаар Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суур кыдыында ады безин тускай «Үш ыдык» деп буддийжи ансамбль (Серенот башкы-биле чагырга чери тудуп тургускан) аай-дедир аргышкан чоннуң езулуг тейлээр өртээли болу берген. Ында бижик-тайылбырларны номчуп-таныжып, улуг девискээрге амырап, чыда тейлээрге, экизин чүү дээр.
Оон бадып олурарга, Белдир-Кежиинде эртемден К.А. Бичелдейниң тыва дыл, тыва үжүк, Сүбедей маадырга тураскааткан комплекизи база дыка солун. Ыргак-сээк, ызырар ымыраазы-ла кончуг. Үр турар арга чок.
Эрткен чылын бо коргунчуг пандемия тыпты берген соонда, Арыг-Үзүү чоогунда база-ла улуг орук кыдыында Эмчи бурганы «Менланы» кылдырып тургусканы – аай-дедир шуушкан чонга кончуг ажыктыг белек. Чугааланып, тейлээр тариналарын безин айтып каан. Ында кадап тургускан чурук-хөрүк, бижимелдерде аңаа Ээр-Хавак Кыргыстарының улуг хүрээзи көшкүн тыва чонунга бараан болуп, эртем-билиглиг лама-башкылар ажылдап, чурттап чораанын төөгүлээни солун. Ооң тургузукчузу Станислав Күжүгетович өгбелерниң амгы үедеги салгалдарын чыып, таныштырып, эртемниг ламаларның намдарын шинчилеп, салым-хуузун сураглап, тып турарын, ажыдыышкыны болуп турда таваржып дыңнааш, дыка сонуургаан мен.
Бо чылын тейлеп чедеримге, чула кыпсыр тускай оран-саваны белеткээш, колдулар, саржагларны-даа салып каан, дыка-ла буянныг-дыр. Дооразында өөдежок кижилерниң үүлгедиинден кижи хөңнү карарар. Чүдүкчүлерниң өргүл сугар демир хааржаан оора кагып үрээш, куруг хавын октапкан чыдыр. Ындыглар кажан-даа өөделевес, боттарынга-ла бузут кылып ап чоруурлар.
Бо чайын эртип чыда, тейлеп алыр дээш кээривиске, ыдыктыг девискээрде улуг-ла ажыл-чымыш хайныгып тур. Аныяк лама оол – Сайдаш башкы кылын судурун номналдавышаан, езулал кылып олур. 5-6 хире тудугжулар «Менла» бурганның олудун долгандыр 4 бедик, чоон хоорзаларны кадап, быжыглапкан, бурганның кырын дуглаар тулган чараш, нарын серини каастап, будуп турлар.
Бурунгу ужурда болза, ажыл-үүле кырынга келген чорумал кижи албан аңаа киржип, кылчып бээр турган. Ону бодап, хол дээп болур чүү барыл дээш чараш крышаже чоокшулап, ужу-кыдыын тутчуп, шопту-масказын өрү көдүрүп-даа бердивис.
Төөгүлүг 100 чыл бүдүүзүнде бурган-сагыызыннарга хат-чаъстан, изиг-халыындан камгаланыр чаглакты шеверлеп кылган тудугжуларны сонуургааш, ук ажылды организастап кылдырып турар лама-башкы Сайдаштан айтырарымга, мынчаар харыылады:
– Сөөлгү чылдарда Тывада хүрээлер, субурганнар тудуу дыка нептерээн. Ол-ла бүгү ажылдарга киржип, үлүг-хуузун, ачы-дузазын көргүзерге, бачыды арлып, буяны көвүдээр болур. Амгы үелерде шажын ажылдыг кижилер янзы-бүрү бурганнар, тураскаалдар кылырын база практикалап эгелээн болгаш, ус-шевер тудугжулар ындыг ажылдарга мергежип, канчаар кылыр чажыттарын биле бергеннер. Бо тудугжулар Дамбабрайбулинг, Дашичойхорлинг дуган-хүрээлерге эвээш эвес ажылдарны ак-сеткилдиг, билдилиг күүседип келгенин мактавас аргажок – дээш, оларны таныштырды.
📢ИЙМЕНИҢ ШЕВЕР ООЛДАРЫ
Бо бригада кежигүннери алыс дөзү Чөөн-Хемчик кожууннуң Ийме суурдан келген шеверлер болур. 40-50 хар аразында улус. Эң аныяа 22 харлыг. Бригадири Шолбан Монгуш тудугда стажы 15 чыл. Ылаптап, сантиметрлеп хемчээр, архитектуразын канон езугаар өөренип көөр шыңгыы специалист. Машина-техника талазы-биле харыылаар оралакчызы Каң-оол Монгуш 13 чыл стажтыг. Бригада иштинде бот-боттарын билчир, эдержир аайы-биле шевер кежигүннер: Седен-Дамбаа Хураган-оолович, Радик Кызыл-оолович (Кызыл-Мажалыктан), Ай-Белек Монгуш (Кызылдан). Олар колдуу чолаачы, шеверлекчи-чазаныкчы, каастакчы мергежилдиг болдулар. 90 чылдар соонда ашка-шалыңныг ажыл дилеп, ажы-төлүн өстүрүп, өөредип алыр дээш, Кызылче көжүп келген оолдар чүве-дир. Ол хүн тудугнуң хол-биле кылыры доостур, эртенинде кран-биле көдүртүрү арткан диштилер. Үүле бүдүп, чорук чогузун! – деп байырлаштывыс.
Зоя ДОРЖУ, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл – Бай-Тайга.
