Тожу кожууннуң девискээринде 155 784 га хемчээлдиг арга-арыгны арендага бээр дугайында 2022 чылдың январь 26-да болур ужурлуг электроннуг садыглажыышкынны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның соксатканын, Тожу кожууннуң девискээрлерин, ооң арга-ыяжын болгаш өске-даа байлааның курлавырын арендага бээриниң кол сорулгазы Тожунуң үндезин чонунуң эрге-ажыын камгалаары, оларның ивижи болгаш аңчы ажыл-ижинге, амыдырал-чуртталгазынга таарымчалыг байдалды тургузары болур ужурлуг деп демдеглээнин тус черниң чону чүүлдүгзүнүп хүлээп алган.
Бир эвес интернет четкизи бо шагда ышкаш сайзыраваан, албан- организацияларның ажыл-чорудулгазын аңаа биживес, эң ылаңгыя аукционнарны эрттирерин чарлавас турган чүве болза, Тожу кожууннуң девискээринде улуг хемчээлдиг арга-арыг участогун 49 чыл хуусаа дургузунда арендага бээриниң дугайында республиканың Ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус курлавырларын ажыглаарының яамызының чарлааны аукцион чонга билдинмейн баар ийик. Электроннуг садыглажыышкыннар чорудар дугайында чарлалдарның Россия Федерациязының албан ёзузунуң сайтызындан Тожу кожууннуң төвү Тоора-Хем суурнуң чурттакчылары интернет четкизинден душ бооп билип алганнар.
Тыва Республиканың Тожу кожуунда күрүне өнчүзүнге хамааржыр арга-арыг участогун үр хуусаалыг арендага бээр, ооң ыяш курлавырын кезер деп турары Россия Федерациязының Арга-арыг кодекизиниң 29-ку чүүлүнге дүүшпезиниң дугайында Гринпис экологтуг шимчээшкининиң Россияда организациязының арга-ыяш килдизиниң эргелекчизи А.Ю. Ярошенконуң Россия Федерациязының чиңгине прокурору Игорь Красновка дыңнадыг чагаазы, Россияның хоойлужудулгазын үрээринге чедирип болур ол чүүлдү хынаар дугайында дилээ интернет четкизинге көстүп келгени Тоора-Хемниң чурттакчыларының идепкейжи бөлүүнүң кежигүннерин улам дидимнелдирген. Тожу кожууннуң чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазынга чугула херек, аң-меңниг, кат-тооруктуг черлерин үр хуусаалыг арендага бээр деп турарынга удурун олар Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Эрес Кара-Салдың дузазы-биле республиканың удуртулгазынга дыңнадыр аргалыг болганнар
Бо бөлүктүң идепкейлиг кежигүннериниң бирээзи Наталья Владимирова ыяш ажыл-агыйынга ажылдап чораан специалист. Төрээн кожуунунуң арга-ыяжының курлавырының хемчээлин болгаш участоктарның карталарын ол эки билир. Узун хуусаалыг арендага бээр деп турган арга-арыг Тожуда чурттакчылыг черлерниң чоок-кавы девискээри, бир эвес ону ылап-ла арендага берипкен болза, ол черлерниң чурттакчылары ыяштаар, каттаар, аңнаар чери чок артар ийик деп, ол санап турар. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг электроннуг садыглажыышкынны соксатканынга дыка таарзынган.
Республиканың Ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус курлавырларын ажыглаарының яамызының үр хуусаалыг арендага бээр деп турганы делгем хемчээлдиг арга-арыг участогу Сибирьниң эң улуг хеми Улуг-Хемниң (Енисейниң) суг бассейнин долдурарынга кончуг ужур-дузалыг девискээр дээрзин, чогум-на оон агып баткан хөй дамырактар, хемчигештер Бии-Хем бооп, Улуг-Хемче киир ага бергенин, арендага бээр деп турган черге ыяшты (аукцион документизинде айтып кааны ышкаш) кончуг хөйнү кезерге, Улуг-Хемниң суг курлавырының эвээжээринге чедирип болурун Гринпис экологтуг шимчээшкинниң Россияда организациязының арга-ыяш килдизиниң эргелекчизи А.Ю. Ярошенконуң Россия Федерациязының чиңгине прокурору Игорь Красновка дыңнадыг чагаазында онзалап демдеглээн.
📢СЫСТЫГ-ХЕМ, ХАМ-СЫРА, ТООРА-ХЕМ
Электроннуг садыглажыышкынга салган 155 784 га арга-арыг Тожу кожууннуң арга-ыяш ажыл-агыйының Сыстыг-Хем, Хам-Сыра, Тоора-Хем участоктарында. Ол черлерден чүгле чаңгыс чылда 238,7 муң. тм³ ыяшты кезип ап болурун аукционнуң документилерде сан-чурагайларында айыткан. Бо дээрге кончуг улуг хемчээл-дир. Ынча хире хөй ыяшты кезип ап тура, тус черниң аныяк болгаш чаш ыяштарын, тооруктуг пөштерни, кат-чимистиг черлерни чылча бастырып кааптары чайлаш чок. Кара угаан-биле бодап көөрге безин, ол черлерниң үнүш байлаанга чүү хире когаралды чедирип болуру илдең-дир.
Тоора-Хем, Сыстыг-Хем, Хам-Сыра хемнер Бии-Хемче киир агып чыдар хөй суглуг хемнер-дир. Бо хемнер болгаш оларже агып кирип чыдар хөй санныг биче хемнер кадыргы, бел дээн ышкаш үнелиг балыктарның үүргене чажар, өзүп көвүдээр суглары-дыр. Электроннуг садыглажыышкынга киирип турган арга-арыгның девискээринде хемнер балыктарның үүргене чажар камгалалдыг сугларынга хамааржыр. Ындыг сугларның эриктерин болгаш чоок-кавы девискээрин камгалалдыг дилиндектиг черлер деп санаар. Суглар чоогунуң ындыг камгалалдыг хевирин 1958 чылда доктаадып тургускан чүве-дир.
Электроннуг садыглажыышкынга киирип турган Сыстыг-Хем, Хам-Сыра, Тоора-Хем арга-ыяш участоктарының девискээри бо хемнерже ийленчек черлерде. Аңаа ыяш кезип белеткээрде, машина-техника оруктарын кылыр, черни чара-чире үстүрер, ажыл үезинде янзы-бүрү хөй техниканы ажыглаар, черни саза бастырар апаар болгай. Ооң түңнелинде хемнерже тайганың кара хөрзүнү, даштар, ыяштарның будук-бүрүзү чаъс болгаш хар суу-биле кады хемнерже төктүп кирер, балыктарның үүргене чажарынга таарымча чок апаар, ооң уламы-биле Тожуга балык курлавыры эвээжээр чыгыы турган.
Тожунуң 155 784 га арга-арыының девискээринге машина-техника дүн-хүн чок шимчеп дагжап, ыяш кезер улуг ажыл эгелээн болза, черлик аң-мең ол черден ырап чорууру чугаажок.
Тожунуң үндезин чону шаг шаандан бээр иви азырап өстүрүп, аңнап, балыктап, кат-тоорук чыып, амыдырап-чурттап келген болгай. Бир эвес Сыстыг-Хем, Хам-Сыра, Тоора-Хем ол ынчаар девискээрни барык 50 чыл хуусаада арендага берипкен болза, тус черниң ивижилериниң, балыкчыларының, аңчыларының ажыл-ижинге бергедээшкиннер тыптып кээр чыгыы турган-на боор.
📢ТЫВАНЫҢ ЧОНУНУҢ ДҮВҮРЕЛИН ОТТУРГАН
Тожунуң чурттакчылары-биле хөй-ниити сайгарылганы организаставайн, чонга дыңнатпайн, оларның чуртунуң 155 784 га арга-арыын 50 чыл дургузунда арендага бээр дугайында электроннуг садыглажыышкынны чарлааны чүгле Тожунуң эвес, а бүгү Тываның чонунуң дүвүрелин доюлдурган. Ол хире улуг девискээрни узун хуусаага арендага бээриниң чылдагаанын, алыс сорулгазын кижилер билип алыксап турар. Тожунуң ыяжын кезип белеткээр, ону болбаазырадыр улуг бүдүрүлгени республикага тургузар дээн бе? Азы... республиканың Ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус курлавырларын ажыглаарының яамызы Тожунуң арга-ыяжын анаа-ла арендага бээр, садыглажыышкынны ойнап алган компаниялар Тываның ыяжын кезип алзын дээш, электроннуг садыглажыышкынны чарлаан бе? Кижилерниң сонуургалын хайындырып, дүвүрелин доюлдуруп, сезиин көзеп турар айтырыглар – бо! Эң ылаңгыя Тожунуң чону оларның оран-таңдызының арга-арыын садыглажыышкынче чүге киирип турган чылдагаанын алыс дөзүнден билип алыксап турар.
Сыстыг-Хем, Хам-Сыра, Тоора-Хем девискээрде арга-ыяшты 2022 чылда арендага дужаар деп турганы Тожунуң агаар-бойдузунга хамаарыштыр республиканың Бойдус камгалал яамызының, амгы үеде Ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус курлавырларын ажыглаарының яамызының баштайгы “частырыы” эвес. 2019 – 2020 чылдарда Тоора-Хем хемниң унун аштаар төлевилелди бо яамы боттандырар дээш, эрикти тракторлар-биле буза үстүрүп эгелээш, Тоора-Хем суурнуң чавыс черинде чуртталга бажыңнарын суг адаанга арттырып каг часкан. Тоора-Хемниң чурттакчылары аңаа дыка шыңгыы удурланганнар. Бүгү-российжи улусчу фронтунуң Тывада салбырының болгаш прокуратураның киржилгезиниң түңнелинде, Тоора-Хем хемниң унун аштаар деп төлевилелди Бойдус камгалалының яамызы соксадыр ужурга таварышкан. Чүге дээрге төлевилелди херек кырында боттандырып чорударының белеткел документилеринде частырыглар бар болган. Тоора-Хем хемниң унун аштаар төлевилелдиң хөй-ниити сайгарылгазын Бойдус камгалалының яамызы ынчан база организаставаанын сагындырып каары артык эвес.
Географтыг байдалы “хааглыг”, бүгү талазындан тайга-сыннар-биле хүрээленген, хөй санныг хемнериниң, хөлдериниң суу Бии-Хем болуп каттышкаш, Улуг-Хемче агып кирип, чүгле Тываның эвес, бүгү Сибирьниң суг курлавырынга көскү салдарлыг. Тожуга үлетпүр бүдүрүлгелерин тургузары күзенчиг эвес дээрзин эртемденнер совет үеде-ле шинчилеп каан. Тожунуң байлак бойдус курлавырынга үндезилеп, иви, аңныыр, балык ажыл-агыйын сайзырадырын, кат-тоорук болбаазырадырын, туризмни хөгжүдерин эртемденнер саналдааннар. Тожунуң үндезин чону төрээн черин чогум-на ынчаар хөгжүдеринче чүткүлдүг.
Ынчалза-даа бөгүнгү экономиктиг ажык-кончаа Тожуга даг үлетпүр бүдүрүлгелерин тургузарынче чая базып турар. Ол бүдүрүлгелерниң экологтуг болгаш экономиктиг салдары Тожуга алызы барып кандыг бооп болурундан тус черниң чурттакчылары сестип турар. Амгы үеде чүгле ора-сомазы арткан Хову-Аксы кобальт, Ак-Довурак асбест комбинаттары Тожунуң чонунга кичээндириг.
Тожу кожууннуң девискээринде 155 784 га хемчээлдиг арга-арыгны арендага бээр дугайында электроннуг садыглажыышкынны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг соксаткаш, Тожунуң үндезин чурттакчы чону ивижилер, аңчылар, балыкчылар-биле сүмележип, саналдарын кичээнгейге ап, оларның шаг-төөгүден бээр чорудуп келген ажыл-агыйының, амыдырал-чуртталгазының девискээрин чиге тодаргайлаар даалганы бергенин Тожунуң девискээрин, ооң байлаан камгалаар, чараш агаар-бойдузун ол-ла хевээр кадагалап ажыглаар талазы-биле шыңгыы ажылче база бир базым деп билип болур-дур.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
