БАККА ОРУСТААШ, АНЕКДОТКА КИРИП, СООРА ТЫВАЛААШ, ХӨКТЕП

6 сентября 2021

48

Төрээн дылывыс бистен «ырап» бар-ла чор…

Чээним оолду ада-иези школага тыва классче төрээн дылынга чугаалап өөрензин дээш, киирип алган. Бир катап, оглу школага өөренип тургаш, авазынче долгааш, «Мама, идыктаар где?» – деп айтырган. Күжүр авазы оглунуң чүнү айтырып турарын билип чадап кааш: «Чүнү канчаар чүве ийик, оглум?» – дээрге, күш-культура кичээлинде кедер хеп деп орустап харыылаан. Ынчан оглунуң идиктер деп сөстү «идыктаар» деп турарын авазы билип каан.

Кырган-авазы чем кылыр дээш «Ыгбандан чыып эккелиңер» – дээрге, уйнуктары кайгап алган турарга, «Чээргенден чыып эккелиңер» – дээрге-даа, олары утказын билбес болду. Хоорайдан келген элээди уругну кырган-авазы: «Инектер кайда чор, көрем, кызым» – дээрге, үне халааш, дедир чүгүрүп келгеш: «Инектер бажың артында чемненип тур» – дээн. Орус чоннуң «И смех, и грех» деп чугаазында дег, анекдотка катчыр деп барганывыс ол бе, кончуун! Бир талазында каттырынчыг, бир талазында төрээн дыл чидип бар чыдар, хомуданчыг. Шаанда тывалар бакка орустааш, анекдотка кирип турган болза, а ам соора тывалааш, хөктеп турар апарган. Төрээн дылывыс бистен «ырап» бар-ла чор. Ооң херечизи ажы-төлүвүстүң, уйнуктарывыстың төрээн дылын билбезинде. Ынчангаш тыва дыл дугайында чүүл бижиири бодалымга «төрүттүндү».

ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының күрүнениң бюджеттиг эртем чериниң «Национал школа хөгжүдер институдунуң» директору, философия эртемнериниң кандидады Сайзана Товуу-биле харылзашкаш, тыва дылдың сайзыралының дугайында чугаалаштым.

Национал школа хөгжүдер институт «2021-2024 чылдарда тыва дылдың сайзыралы» деп Күрүне программазын боттандырып эгелээн. Ук программаның кол угланыышкыннары – тыва дылдың сайзыралынче кичээнгейни салыры. Ол дээрге 2024 чылга чедир тыва дылдың грамматиказының теория болгаш практиктиг утка-кезээн чаартыр. Орук айтыкчыларын, албан болгаш өөредилге черлериниң адрестерин, албан сайтыларында медээлерни тыва болгаш орус дылдарга чорударын хыналдага алыр.

Оон аңгыда, орус дылга чугаалаар тыва уругларга төрээн дылын өөрениринге таарымчалыг байдалдарны тургузар. Школаларга тыва дыл, чогаал башкылаашкынының шынарын көдүрер. Ол дээрге гуманитарлыг профильдиг класстарга, салым-чаяанныг уругларга тыва дылды хандыр өөредиринге өөредилге-методиктиг комплексти тургузары болур.

2024 чылга чедир 3 улуг словарьны үндүрерин планнап турар: Тыва дылдың тайылбыр словары, 3-кү том; Тыва дылдың орфографтыг словары; Тыва литератураның төөгүзү, 2-ги том.

База бир улуг угланыышкын – Кызылдың 2 дугаар ортумак школазының баазазынга тыва филологияга салым-чаяанныг уругларны белеткээр төптү ажытканы. Бо төп тыва кадрларның – келир үениң чогаалчыларын, эртемденнерин, журналистерин, культура ажылдакчыларын белеткээр чери болур.

1-2, 3-4 класстарга «Улусчу ужурлар», 8-9 класстарга «Өг-бүле педагогиказы» деп өөредилге номнарын чаартып үндүрери көрдүнген. Бо угланыышкынга этнопедагогиканың төвүн Кызылдың 9 дугаар гимназиязынга ажыдар.

Национал школа хөгжүдер институт 1 дугаар класска өөренир сан болгаш хүрээлел өөредилге номнарын орус дылдан тыва дылче очулдурган. Ынчангаш чаа өөредилге чылында республиканың 21 ниити өөредилге черлеринге сан болгаш хүрээлел эртемнерин тыва дылга өөредип эгелээр. 21 школага Кызылдың 9 дугаар гимназиязы, Кызылдың 2 дугаар ортумак школазы база кожуун бүрүзүнүң 1-ги класстары хамааржыр. Кол сорулгавыс – эгезинден эгелеп ажы-төлүвүс сан болгаш хүрээлел деп эртемнерни төрээн дылынга чедиишкинниг шиңгээдип алыры. Өске класстарга ук кичээлдерни киирери-биле, келир өөредилге чылында ажылды уламчылаар бис.

Ниитизи-биле Институттуң мурнундан ада-иеге дуза болзун дээш «Тыва дыл – чаштарга» деп регионалдыг төлевилелдиң иштинге школа назыны четпээн уруглар өөредир албан черлеринге тыва дылды өөредириниң чаа программазын, өөредилге-методиктиг комплект (хрестоматиялар болгаш уругларга ажылчын кыдырааштар) үндүрген бис.

Кандыг-даа кижиниң дыл-домаа сайзыраңгай болза, оруу ажык болур. Ажы-төлүвүс эртем-билиг чедип алзын деп бодаар болзувусса, орус-даа, тыва-даа дылды деңге эки билир кылдыр өөредип алыры чугула. А кандыг-даа дылга “арыг” чугааланырының өзээн ада-ие тургузар, өөредилге черлери уламчылаар, дылдың эдилекчизи боду быжыглаар – дээш, чугаазын Сайзана Товуу доосту.

Хоорайга төрүттүнгеш, өскен-даа болза, төрээн тыва дылынга арыг чугаалаар уруглар база бар. Оглу төрээн тыва дылынга арыг чугаалаар Андрей, Чойган Даштарның өг-бүлезин сактып келгеш, олар-биле база харылзаштым. Долгандыр бүгү чүве орус дылда, төрээн дылывыс чайгаар чидип эгелээн үеде оглуңарны канчап төрээн дылынга чугаалаар кылдыр өөредип алдыңар дээн айтырыымга, ТР-ниң лицей-интернадында робототехника башкызы Андрей Даш мынчаар харыылады:

– Бирээде, оглувусту төрээн дылын эки билир кижи болур кылдыр өстүрер деп өөм ишти-биле эгезинде-ле дугуржуп алган бис. Орус дылды өөретпеске, орустап билбес апаар деп коргуушкун биске турбаан. Чаш кижи чаа билиглерни төрээн дылынга билип алырга, өске дылдарга өөрениичел, тыва дылга боданыр боор. Төрээн дылынга боданыры кончуг эки.

Ийиде, оглувус 3 харлыында уруглар садынче барып эгелээш, тывалавайн барган. Чадай-чадай орустап, «тывалаксавайн тур мен, мен орус мен» деп турду. Уруглар садынга тывалааш, кончуттуруп турган деп каразып турдум. Оон бодап турарымга, үе-чергези эш-өөрү орусташкаш, аразында билчип турар, а мээң оглум чааскаан тывалаар, орустаарга, утказын билбес болгаш, кочуладып турган хире. Оглувус ынчап эгелээрге, тыва, орус, англи, түрк, кыдат, моол дээш дылдар янзы-бүрү болур деп тайылбырлааш, англи, испан дылдарга мультфильмнер көргүзүп, өске дылдар база бар деп чугаалап, өөредип эгелээн бис. Ютубка көрген англи дылда мультфильмнерин орус субтитрлерден тыва дылче очулдуруп берип турдувус. Оон катап тывалап эгеледи.

Ам-даа болганчок менче орустай бергилээр. Оглум орустаарга, билбедим дээш турар мен. Боду билбейн орустапкаш, «Ой» дээш, чугаалаан чүүлүн меңээ тывалап чугаалап бээр. Өске улус-биле чугаалажырда, орустаар, а өг-бүлеге тывалаар. Кады ойнаар эштери орустаар. Өг-бүледен дашкаар улусту тывалап билбес деп бодаар.

Эң-не кол чүүл чаш кижи өзүп олурда, чаа билиглерни тывалап чугаалап бээринде чорду. Чижээлээрге, бис болза «Бо дээрге ногаан өңнүг бүрүлерлиг ыяш-тыр. Ол бүрүлер күзүн саргарып каар. Ындыг бүрүлерни эрткен чылын сесерликке сүзүп турдувус, сактыр-дыр сен бе? Бо дээрге беш каът бажың-дыр. Тос каът бажыңнар база бар боор. Тос каът бажың беш каът бажыңдан-даа бедик болур. Бо бажыңнар даглар-биле дөмей, дыка улуг-дур бе?» дээн ышкаш, чугаалар-биле билиин сайзырадып, сонуургалын оттурарга, чаа-чаа чүүлдерни билип ап чоруй баар. Ынчангаш чаш кижи-биле эки чугаалажырында деп дуржулгавыстан билдивис. Оглувус долу, тода домактар-биле чугааланыр. Бистиң тайылбырлыг, нептереңгей чугааларывыста ужур-ла бар деп санаар-дыр мен.

Бир катап кудумчу автобузунга оглувусту тываладып өөредип, чугаалажып чорааш, чанывыска чораан кырган-авайга кончуттуруп-даа турдувус. «Улус ажы-төлүн орустап өөредир чорду чоп, силерниң оглуңар ам орустап билбес кижи болуру ол-дур» – деп, шын сеткилинден кончуттунуп турду. Чамдык тывалар эрткен үени сактып, орустап билбес артып каарындан дыка коргар. Бо үеде бисти ол эвес, а тыва дылдың «дириг» артар, артпазының дугайында айтырыг дүвүредир ужурлуг. Тыва дыл ам бир салгал болур болза чиде бээриниң кырында келген. Чамдык өк-биле адаар үннер шуут чиде бээр хевирлиг. Орус дылга чугааланып эгелээн уруглар үндезин тыва үннерни шын адай бээри дыка берге. Чүге дээрге фонетика талазы-биле тыва дыл дыка байлак дыл-дыр ийин. Ол үннерни арттырар дээр болза, алфавитке аңгы чурагайлар кылдыр ылгаарының айтырыын база көдүрер болза эки-даа ышкаш. Эжим Норбу Амыр-Санааның чугаазы-биле, шын бижилгеге (граматика) салдар чок кылдыр амгы бижикти арттыргаш, фонетикага база багай салдар болбас кылдыр чанынга транскрипция системазын база киирип каар болза эки-даа ышкаш. ТГЭШИ бо айтырыгны өөренип көөр болза, кайгамчык-ла болур боор оң – деп, Андрей Даш чугаалады.

Түңнел сөс: Тыва дылывыс ам бир каш чыл эртсе, төрээн дылын чидирген өске биче-буурай чоннар дег, кестиң кырында келген-дир. Ынчангаш хүндүлүг ада-иелер, ажы-төлүвүстүң дылы, сайзыралы, эртем-билии келир үеде оларның кандыг кижилер болурун тодарадыр. «Боду-ла орустаар апарган кижи-дир» – деп, чоргаарланып турар ада-иелер дээрге-ле, ажы-төлүнүң сайзыралынче кичээнгей салбас, ажы-төлү-биле чугаалашпас, уругларын гаджеттерниң кижизидилгезинче берипкен ада-иелер-дир. Төрээн (тыва) дыл өг-бүледен эгелээр дээрзин үстүнде бижээним үлегерден кады көрдүвүс.