Республиканың башкылары чаа өөредилге чылының эгезинде шалыңын өстүрер дугайында өөрүнчүг медээни алган. Ындыг болбуже башкыларның шалыңын өстүргеш, немелде хууларын казып каапкан дээн ышкаш шынга дүүшпес хөй чугаалар чон аразынга чоруп эгелээн. Бо айтырыгларны чавырылдырар сорулга-биле, чаа ажыл төлевирин канчаар санап турарының дугайында республиканың Саң-хөө болгаш Өөредилге яамызының специалистери өөредилге черлеринге барып, тайылбыр ажылын чорудуп эгелээн.
Норма ёзугаар башкы кижиниң эрттирер кичээлдериниң шактарын 18 шакка деңнеп турар. Аргалыг болза оон көвүдевес-даа, эвээжевес-даа болур ужурлуг. Ынчалза-даа республикада башкыларның чедишпези-биле дөмей-ле 18 шактан көвүдедир алыр ужурга таваржып турар. 18 шактыг башкының алыр шалыңы, немелде төлевирлер чокка, ажыл төлевириниң кудуку деңнелинден бичии-ле хөй болуп турар. Өскээр чугаалаарга, 24 510 рубльга дең. Ол түңге класс удуртулгазы, категория, ажыл стажы дээш оон-даа өске немелде хууларны салып турар. Ынчап кээрде кожууннарда 24 хуу өскен дээрзин республиканың Саң-хөө яамызы дыңнадып турар.
Башкыларның ажыл төлевирин өстүрер дугайында айтырыгны шиитпирлээри шагда-ла негеттинип турган. Кажан башкы кижи бодунуң өг-бүлезин азыраар дээш, ажылының хемчээлин 2-3 катап улгаттыргаш, ооң кырындан репетиторлап ажылдап турда, өөреникчилерни шынарлыг өөредири амыр эвес айтырыг апаар. Хөй чыл ажылдаан башкыларның шалыңы амыдыралга чедишпейн турда, аныяк башкыларны чугаалаан-даа ажыы чок. Улуг-чалыы дивейн башкыларның школадан чоруй баарының база бир чылдагааны бо болуп турар. Чаа ажыл төлевири башкы кижиге ынак ажылынга өй-хемчээлдиг ажылдаар аас-кежикти тургузуп турар.
Октябрь 9-та Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг школазынга республиканың Саң-хөө болгаш Өөредилге яамызының специалистери барып четкен. Ында башкыларның шалыңы ортумаа-биле 8000 рубль өскен. Сесерлиг школазының 38 чыл стажтыг орус дыл болгаш чогаал башкызы Светлана Бадарчи: “Бистиң шалыңывысты өстүрүп бергени дыка улуг деткимче болуп турар. Башкылар четчир турган болза, норма ёзугаар чүгле 18 шактан ап алыр ийик мен. Хостуг үемни кыдырааштар хынаар, класстан дашкаар кичээлдер, немелде номчулга кичээлдери эрттирип, өөредилгениң шынарынче угландырар мен. Ынчангаш аныяк башкылар ажылдап кээр дээрзинге идегеп турар мен” – деп чугаалаан. Өөреникчилерниң эртем-билиг чедип алырынга, башкыларның берип турар билииниң шынары кончуг чугула болур ужурлуг. А кажан 30, 36 азы оон хөй шак ап алгаш, таптыг шынарлыг билиг бээри, кижизидери чедимче чок. Башкылар чүгле кичээлдер эрттирип четтигип турар. Кыдырааштар хыналдазы чокка өөредилге канчап-даа болдунмас. Ону хынаар дээш орай-дүнеге чедир олуруп турарын ол демдеглээн.
Ооң мурнунда стажтыг-даа, категориялыг-даа башкыларның ажыл төлевириниң дең турганы, регионнуң өөредилге черлеринден башкыларның чоруп турганының чылдагааннарының бирээзи ол. Бо байдалды өскертир хемчеглерни алыры чугула болуп турган.
Бии-Хем кожуун чагыргазының өөредилге эргелелиниң начальниги Чаян Маады: «Ооң мурнунда чаа доозуп келген стаж чок башкы чижеглей алырга, 26-27 хире муң рубльди ажылдап ап турган болза, ам 33-34 муң чедир алыр апаар. Ол дээрге дыка улуг ылгал-дыр. Ынчангаш ырак суурларның школаларынче аныяк башкыларны чалап алырынга улуг дөгүм болур. Оон аңгыда, чаа ажыл төлевири аныяк башкыларны категориязын бедидип, бедиктерже чүткүүр күзел-соруун киирип турар. Бии-Хемниң школаларында сан болгаш англи дыл эртемнериниң башкылары чедишпейн турар. Биске кээп ажылдаарынга идиг болуру-биле Бии-Хем кожуун чагыргазы-биле деткимчени чорудуп турар бис. Ол дээрге “Аныяк башкы”, муниципалдыг деңнелде “Өөредилгениң сайзыралы” деп программалар база оран-сава-биле хандырары-дыр» – деп демдеглээн.
Ол ышкаш Кызыл кожууннуң Б.И. Араптан аттыг Сукпак школазынга база шак-ла ындыг тайылбырны кылган. Төөгү болгаш ниитилел эртеминиң башкызы Арык Эрендей: «Эрткен чылга деңнээрге, шалыңым 41 хуу өзе берген болду. Аныяк башкыларга ол дээрге дыка улуг деткимче-дир. Ооң мурнунда ажыл төлевири эвээш турганы-биле, оран-сава айтырыын шиитпирлеп алыры нарын айтырыг турган. Ол ам шиитпирлеттине бээр дээрзинге өөрүп тур мен» – деп чугаалаан. Сагындырып каалы, бо башкының эрттирип турар кичээлдериниң шактары 18 шактан көвүдей берген болуп турар. Амгы үеде ол школада 5 чыл стажтыг. Удавас 1-ги категорияны дужаап алырынга белеткенип турар. Улаштыр-ла дээди категорияже белеткенгеш, дүргени-биле дужаап алырын ол күзеп турар.
ТР-ниң саң-хөө сайыдының бирги оралакчызы Алена Зенченко: “Тыва Республиканың Баштыңының даалгазын күүседири-биле, Тываның өөредилге албан черлериниң ажылдакчыларының ажыл төлевириниң дугайында чаа дүрүмнү ажылдап кылган. Тыва Республиканың Чазааның сентябрь 20-ден 492 дугаарлыг доктаалы-биле бо дүрүмнү бадылаан. Бо саавырны ажылдап кылыры-биле, ийи сорулга тургустунуп турар: бирээде, башкыларның айда алыр шалыңын өстүрери. Ол дээрге ортумаа-биле 7 муң рубль өстүрер деп санап турар. Ийиде, башкыларның ажыл төлевирин квалификациязын, стажын өөренип көрүп тургаш, аңгылаар. Бо төлевилелди боттандырарынга ам-даа 215 сая рубль херек деп санап турар. Ынчалза-даа ам-даа санап кылыр херек. Амгы үеде Тыва Республиканың Чазааның деңнелинде бо талазы-биле ажылды ажылчын бөлүк кылып чорудуп турар. Келир чылын бо дүрүм ёзугаар эде санаашкынны кылыр деп планнаан. Ол ышкаш федералдыг деңнелде немелде хереглелди хандырар талазы-биле, көргүзүглерни камгалаар ажыл чоруп турар" – деп чугаалаан.
Шак бо шалың төлевирин өстүргени уруглар садтарының кижизидикчи башкыларынга база хамааржып турар.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Өөредилгеболгашэртем #Башкылар #Шалыңтөлевири #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
