Бөлгүмден өөредилге төвүнге чедир

«Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилели

Тээлиде В.Д. Иргит аттыг немелде өөредилге «Авырал» төвү 2017 чылда Россияның чүс тергиин школаларының, 2019 чылда Россияның чүс тергиин немелде өөредилге черлериниң санынче кирген. 

Тываның улустуң башкызы Виктор Иргит Ээр-Хавак сумузунуң сес чыл школазының фото-бөлгүмүнге ажылдап тургаш, амгы немелде өөредилге төвүнүң эге чадазын салган. 2018 чылда, төптүң тургус­тунганындан бээр 25 чылында, Виктор Даңзыевичиниң адын мөңгежидери-биле төпке тывыскан. 

2016 чылдан директор Долаана Тойбу-Хааның эгелээшкини-биле төпте социал педагогика угланыышкыны немешкен.

Школаже быжыг билиглерлиг

Директор башкы ажылының чаа угланыышкынын таныштырды: «Социал байдалы нарын болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерден уругларны «Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелинче хаара тудуп, төпте «Уруглар делегейи» деп комплекстиг программалыг курсту ажыттывыс. Эрткен чылын доозукчуларывыстың аразындан чүгле чаңгыс уругнуң ада-иези дээди эртемниг болган. Мооң мурнунда 25 уруг кээп турган болза, бо чылын ийи ээлчегде 15-15 уруг өөренип турар. Школаже үдээн уругларывысты сонуургап көөрүвүске, өөредилгези эки болуп турар. Ол дээрге бистиң улуг чедиишкинивис-тир деп санаар мен».

Школа назы четпээн уруг­ларны уран чүүл, күш-культура,  математика, англи дыл, орус, тыва дылдарга дыл сайзырадыр кичээлдерни арга-дуржулгалыг башкылар эрттирип, оларны школаже белеткеп турар. Аныяк англи дыл башкызы Анчима Хертек Москваның күрүне университедин дооскан. Тээлиниң уруглар садтарынче барып турар уруглар база ооң кичээлдеринче кээп турарын төптүң директору демдегледи.

Уруг бүрүзү дең эргелиг

Кадыкшылының байдалы-биле харык-шинээ кызыгаарлыг бойдустан салым-чаяанныг уруг­ларга өөрениринге таарымчалыг байдалды тургузар дээш, төпте «Аргыжарының таарымчалыг байдалы» федералдыг программаның акшаландырыыш­кыны-биле (526 муң рубль) пандустарны, коляскалыг уруг­лар чаданы шаптараазын чокка үнер кылдыр кылган тускай херекселдерни быжыглап тургускан.

«Кожуунда харык-шинээ кызыгаарлыг 32 уруг бар. Олар  төптүң эрттирип турар хемчег­леринге идепкейлии-биле киржип, бөлгүмнерже кээп турар. Хуралдаар залывыс ийиги каътта. Уруг бүрүзү дең эргелиг. Ынчангаш оларга салым-чаяанын сайзырадырынга таарымчалыг байдалды тургузар ужурлуг бис. Уругларны мультипликация бөлгүмүнче хаара тудар дээш анимация кылырынга ажыглаар элезинни чагыдып алдывыс. Оон аңгыда, карааның көөрү багай улуска тактильдиг шыдыраа, тускай медээ демдектер, интернет коштунган телевизор дээш оон-даа өске херексел кээр.

Удавас «Уругларга чедимчелиг немелде өөредилгени» деп федералдыг төлевилел езу­гаар дериттинген сес улуг кабинетти база алыр бис. Ынчан башкыларның ажылы улам сайзырап, уругларның чедиишкиннери улам көвүдээри чугаажок.

Тыва тоолдарның маадырларын диргизип…

Тываны алдаржыдып чоруур бир улуг ажылывыс – тыва тоолдарны мультфильм кылдыр кылып турары. Виктор Даңзыевич бир дугаар «Бодарал» деп мультфильмни кофеден шимчедип кылган. Алдарлыг башкывыс бодунуң кылган столун студияже дамчыткан» – дээш, директор башкы студия­же чалады.

Мультстудияның башкызы Аңнаар-оол Күжүгет мульт­фильмнерни тыва тоолдарга үндезилеп тургузуп турар. «Студияже 40 ажыг уруг улуг со­нуургал-биле кээп, компьютерге маадырларны чурааш, шимчедип, мультфильмнер кылырынга өөренип турар. Чоокта чаа «Хек» деп мультфильмни кылып доостувус. Баштайгы мультфильмнерни кофе, элезин, саазын-биле кылып турган болза, ам үе-биле деңге базып, компьютер графиказы-биле ажылдап турар бис» – деп, башкы чугаалады.

Компьютерлиг графика башкызы, Калмыкияның педагогика университединиң доозукчузу Аян Ховалыгның чугаазы-биле алырга, «Сказка красивого сердца о Маадыре» деп мульт­фильмни 2012 чылда чедиги класстың өөреникчизи Аганак Конгар-оолдуң бижээн чечен чогаалынга үндезилеп тургускан. Бо мультфильмни Новосибирскиге делегей чергелиг «КИТ» (культура, уран чүүл, чогаадылга)  болгаш өске-даа мөөрейлерге киириштиргеш, шаңналдыг черлерни алган. Кожууннуң хүндүлүг улуг назылыгларының бирээзи Көгел Мижитеевич Сааяның Көөп-Сөөк хүрээзиниң дуга­йында тайылбырлап турар кыс­ка документалдыг кинону база тырттырган.

Музей-өрээлде

Эрткен чылын музей-өрээлди ажыткан. Ында Тываның улустуң башкызының булуңун дерип, кожууннуң төөгүзүн кинога тырттырган видеокассеталарны чыгган. «Бай-Тайганың эдээнде Шагаа байырлалы» деп ажылды (макет) төптүң башкылары кылып, тургускан. Шевер башкылар дүктү салып, кидисти өйүп, ойнаар-кыстарны даарап, өгнүң дериин чазап кылган. Ында өг иштиниң эт-севин тыва езу-чурум езугаар дерип, эр, кыс кижилерни, аалчыларны өгнүң кайы талазынга олурарындан эгелээш көргүскен. Өг чанында уруглар алгы-биле бедигээштен чуңгулап бадып турар. Бо чылын Бай-Тайганың аң-меңин, үнүштерин аңаа немей кылыр. Өске хана долдур уругларның хөй санныг чайынналчак чедиишкиннериниң бадыткалы – хүндүлел бижиктерни аскан. Төптүң мода театры бөлгүмүнүң «Хааннар шынаазының» алдын эртинелеринге үндезилеп чогааткан «Скиф – төөгүнүң уланчызы» деп тыва хеп коллекциязы-биле уруглар хамыкты кайгаткан. Новосибирскиге делегей чергелиг «КИТ», Сочи, Абакан хоорайларга эрткен мөөрейлерге чаалап алган дээ­ди шаңналдары – кубоктарны көскү черде делгээн.

Ус-шевер башкылар

«Шевер холдар» бөлгүмүнүң башкызы Демьян Салчак өөреникчилерин ыяштан тыва эр кижиниң эдилелдерин (эзер, чүген, кымчы…) суй белектер хевиринге кылып өөредип турар. Шевер аныяк башкылар Нонна Очур, Шеңне Хертек, Мая Ортун-Назын уругларны саазындан, чинчиден суй белектер, тыва эдилелдер (хин, буян-кежик, дус, шай, далган хаптары, барба, херээжен улустуң эдилээр хавы – дерги…) кылырынга өөредип турар.

Май айда Чебоксары хоорайга болур «Россияның нацио­нал өнчүзү» теле-төлевилелге салым-чаяанныг уруглар киржип, тыва национал хепти, суй белектерни бараалгадырынга белеткенип турар болду.

Уругларның күзелин боттандырып…

«Авырал» төвүнүң чедиишкиннери – коллективтиң демниг ажылы деп санаар мен. Чурттуң аңгы-аңгы булуңнарынче уруг­ларын мөөрей, фестивальдарга киириштирер дээш, ада-иелер боттарының акша-төгерии-биле чорудуп турар. Салым-чаяанныгларның аразында социал байдалы нарын уруглар база бар. Оларны чамдыкта башкылар-даа «аъткарып» турар. Ынчангаш ада-иелерге, башкыларга мөгеер-дир мен.

Чаңгыс чер-чурттуувус, Тываның улустуң артизи Борбак-оол Салчак В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының артистери-биле ачы-буян марафонун эрттиргеш, уругларга акша-төгерикти чыып берип, дузалашкан. ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Маргарита Чульдум, Афган дайынының хоочуну Леонид Кара-оол база деткимчени көргүскен. Уругларывыс Кара далай кыдыынга четкеш, сеткилиниң ханызындан өөрүп, деткикчилеринге четтиргенин илередип турду» – деп, Долаана Тойбу-Хаа чугаалады.

«Авыралдың» коллективи ажыл-ижин таныштырган соонда, «Сказка красивого сердца о Маадыре» деп мультфильмни,  Көгел Мижитеевичиниң Көөп-Сөөк хүрээзиниң дугайында документалдыг кинону көргүстү.

Бай-Тайга кожуунну ус-шеверлер чурту дээр болгай. Аныяк коллектив өөреникчилери-биле ону бадыткап, чедиишкиннери-биле чаңгыс чер-чурттугларын өөртүп турар.

Озерченма ХОВАЛЫГ.

Арслан  АРАКЧААНЫҢ  тырттырган  чуруктары. #Шын