Бистиң республикавыска 1958 чылда караа четпес улустуң бир дугаар тургузуп турары организациязы тургустунган, ол Бүгү россияның караа четпестер ниитилелиниң (БРКЧН) Красноярск крайда организациязынга хамааржып турган. Он кижиден тургустунган бичежек артель организастаттынган, олар саазын пакеттер хырбалап база ажыл-агыйга ажыглаар сеткалар аргып турганнар.
Ооң соонда 1960 чылда БРКЧН-ниң Төп эргелелиниң Тыва областың караа четпестер ниитилелин тургузар дугайында Доктаалы үнүп келген.
БРКЧН-ниң Төп эргелелиниң Президиумунуң хуралының 1960 чылдың февраль 26-дан № 5 Протоколундан ушта бижилге:
«Дыңнааны: Тыва автономнуг областың БРКЧН тургузарының дугайында /Илет. Эш Прокофьев./
Доктаатканы: Тыва автономнуг областың девискээринде чурттап тура БРКЧН кежигүннеринге дуза чедирерин экижидер сорулга-биле, БРКЧН Төп удуртулга Президиумунуң
Доктаадып турары:
- Бүгү россияның караа четпестер ниитилелиниң Уставының 30-ги чүүлү-биле дүүштүр, Тыва автономнуг областың девискээринге Бүгү россияның караа четпестер ниитилелиниң Тыва автономнуг областа организациязын тургузар.
- БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар черинге баштаар черниң *(саң-хөө акшаларын) бээр.
- Тыва автономнуг область организациязының эштер Серен С.П. /Даргазы/, Жданов А.А., Десяткин А.В., Зверев С.М. болгаш Серенда Р.Ч. составтыг оргбюрозун бадыткаар.
- 1960 чылдың апрель 1-ден БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң штадын үш кижи санныг кылдыр /Баштаар черниң даргазы, секретарь болгаш баштаар черниң бухгалтери/ доктаадыр.
РСФСР-ниң Саң-хөө яамызының штаттыг эргелелинден БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң штадын бадыткаарын дилээр.
- Төп удуртулга кежигүнү эш А.Н. Романчукка Тыва автономнуг область организациязының оргбюрозунга ооң ажылын организастаарынга боттуг дузадан чедирерин болгаш БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң сметазын БРКЧН-ниң Төп удуртулгазынче киирерин дагзыр».
Тываның Караа четпестер ниитилелиниң тургустунуп келгениниң төөгүзү Сергей Полушпаевич Серенниң ады-биле холбашкан. Аныяк болгаш тудунгур-кавынгыр Сергей Серенни, партийжи удуртулганың даалгазын езугаар, карааның аайы-биле бертик-бежел кижилер-биле ажылды организастаары-биле чоруткан турган, ону БРКЧН-ниң Төп удуртулгазы дарга кылдыр томуйлаан. Сергей Полушпаевич БРКЧН-ниң Тыва автономнуг область организациязының үндезилекчизи болгаш ооң баштаар чериниң бирги даргазы кылдыр төөгүде артып калган. Организастыг комитеттиң кежигүннери ол үениң энтузиастары – Сергей Серен, Анатолий Десяткин, Алексей Жданов болгаш өскелер-даа турган, олар хуралдар эрттирип, Тывага Караа четпестер ниитилелин тургузарының херегин тайылбырлап турганнар.
Сергей Полушпаевич Серенниң удуртулгазының адаанга 1961 чылда бирги область конференциязы болган, аңаа БРКЧН-ниң Уставын езугаар Тыва автономнуг область организациязының даргазының соңгулдазы болган. Ол конференцияга область организациязының даргазынга Ада-Чурттуң Улуг Дайынының киржикчизи, карааның талазы-биле инвалид Десяткин Анатолий Васильевич соңгутан.
Сергей Полушпаевич Серен
1960-1961 чылдарда – БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң бирги даргазы.
Совет школаның, ынчангы Кызыл хоорайның № 1 ортумак школазын ынчаар дап турган, сес клазын дооскан соонда, 17 харлыг тургаш ол Тожу кожком партияның пропаганда болгаш агитация килдизиниң эргелекчизи апарган. Ооң соонда – Тыва Арат Республиканың ревсомол ТК-ның секретары. А дөртен чылдарның төнчүзүнде Тыва автономнуг областың комсомолун баштай берген. 1952 чылда обкомнуң бирги секретары Салчак Тока боду Сергей Полушпаевичини, районнуң бүгү удуртулгазын репрессияга таварыштырган коргунчуу-биле билдингир «Сүт-Хөл херээниң» соонда, Сүт-Хөл райком партияның бирги секретарынче чоруткан. Ындыг берге үеде ол бодун шыырак эртем-билиглиг болгаш салым-чаяанныг удуртукчу кылдар көргүскен. Үш чыл соонда Серенни перевели в Кызылче шилчидипкен, ол горисполком даргазының оралакчызы апарган. Аныяк болгаш тудунгур-кавынгыр Сергей Серен, партийжи удуртулганың даалгазы-биле караа четпес инвалидтер-биле ажыл организастаарынче чоруткан, ону БРКЧН-ниң Төп удуртулгазы БРКЧН-ниң Тыва автономнуг областа баштаар чериниң даргазы кылдыр томуйлаан. Сергей Полушпаевич үндезилекчизи болгаш ооң баштаар черини был назначен Центральным правлением ВОС председателем Тувинского автономно-областного правления ВОС. В Чуртталгазының сөөлгү чылдары 1960-1961 чылдарда, областың караа четпестер ниитилелин тургузар сорулга-биле, Тываның районнарын кезип чоруп турган. Сергей Полушпаевич Серен бодунуң хөй-ниитижи болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эң-не бедиинге тургаш, 37 харлыында бо чуртталгадан чорупкан.
Десяткин Анатолий Васильевич
(23.04.1924 ч. – 11.11.2002 ч.)
Ол Тывада БРКЧН-ниң республика салбырының 1961 чылдан 1988 чылга чедир даргазы бооп чораан.
1924 чылдың апрель 23-те төрүттүнген. Кажан ол 18 харлапкаш 1942 чылда Кызыл Армияның одуруунче кыйгырткан болгаш 1947 чылга чедир шериг албанынга бараан бооп турган. Анатолий Васильевич дайынның бүгү оруун эрткен, Берлинге четкен, а ол ышкаш Праганы фашистерден хостаан.
Бодунуң ажыл-чорудулгазын ол Свердловск хоорайга электрик-монтажник бооп эгелээн. 1959 чылда Тываның Кызыл хоорайже көжүп келген болгаш 1961 чылга чедир анаа ажылчын бооп ажылдап тургаш, инвалид аайы-биле пенсияже үнгени-биле холбаштыр ажылындан хостаткан. Ол-ла чылын ол Бүгү Россияның караа четпестер ниитилелиниң Тывада баштаар чериниң даргазы кылдыр соңгуткан, а 1972 чылда БРКЧН-ниң Кызылда өөредилге-бүдүрүлге чериниң директору апарган. Член КПСС с 1966 чылдан эгелеп ол СЭКП кежигүнү, Ада-Чурттуң Улуг Дайынының киржикчизи, «Дайынчы ачы-хавыяалары дээш», «Берлинни эжелеп алганы дээш», «Праганы хостааны дээш», «В.И.Ленинниң төрүттүнген хүнүнден эгелеп 100 чыл болганынга тураскааткан шалыпкын күш-ажылы дээш» деп Чазак шаңналдары-биле болгаш БРКЧН-ниң Төп Баштаар чериниң өске-даа хөй-хөй хүндүлүг бижиктери-биле шаңнаткан.
Анатолий Васильевич Тыва Республикага караа четпестер ниитилелиниң сайзыралынга, караа четпес инвалидтерни ажылга тургузарынга болгаш оларның кадыкшылын, ажылдаар шинээн катап эгидеринге бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген. Ооң деткимчези киржилгези-биле республикада караа багай инвалидтер ажылдап турар чаңгыс борбак бүдүрүлге чери БРКЧН-ниң ӨБЧ (өөредилге-бүдүрүлге чери) ажытынган болгаш улаштыр чаартынып хөгжээн. Ооң удуртуп турган үезинде БРКЧН-ниң Кызылда ӨБЧ-ге Новосибирск областың караа четпестер школазының салбыры кылдыр Өөредилге-консультативтиг пункт ажыттынган. Аңаа бүдүрүлге чериниң ажылдакчылары өөренип турган болгаш караа четпес улустуң тускай коррекция школазының ниити өөредилге программазын ёзугаар ортумак эртемни чедип ап турган. ӨБЧ-ниң ажылчыннарынга 1982 чылда Кызыл хоорайның Кечил-оол кудумчузунда оларның ведомствозунга хамааржыр бажың туттунган, ооң бирги каъдында өрээлдерде клуб бар болгаш караа четпес болгаш көөрү багай улуска тускайлаттынган ном саңы бар, карааның аайы-биле инвалид улус хостуг үезинде аңаа дыштанып ап болур кылдыр көрдүген.
2002 чылдың ноябрь 11-де аар аараанының соонда Ада-Чурттуң Улуг Дайынының киржикчизи Десяткин Анатолий Васильевич чок апарган. Кайгамчык кижи, ёзулуг шын удуртукчу дугайында сактыышкын ону билир болгаш кады ажылдап чораан улустуң сагыш-сеткилдеринге артып каар.
Ч.Монгуш белеткээн.
