Бүгү талалыг эртемден

 Полина Сергеевна Серенниң мугур харлаанынга

Тыва филология эртеминде ат-сураглыг, салым-чаяанныг, амыдырал-чуртталгазы эртем-биле сырый холбаалыглар эвээш эвес. Оларның бирээ­зинге филология эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ чанында Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң дыл бөлүүнүң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Полина Сергеевна Серенни хамаарыштырып болур. Полина Серен бо хүннерде бодунуң төрүттүнген хүнүнде, мугур харлаанын таварыштыр кады ажылдап чоруур эш-ѳѳрлеринден, делегейниӊ аӊгы-аӊгы булуӊнарында эртемденнерден хѳй санныг байыр чедириишкиннерин хүлээп ап турар.

Бойдус кыс кижини чүгле каас-чараш,  угаанныг кылдыр чаяарындан ангыда,  бүгү-ле чараш чүүлдерге ынак, эскерии­чел, сонуургак, туруштуг, тура-соруктуг, тывызыксыг кылдыр бодарадыр. Бо өртемчейге кижи бүрүзү чаяаттынган сорулгалыг: ооң кылган ажыл-үүлези, күзелдери, сонуургалдары, ынакшылы балалбас ис болуп, келир салгалга үлегер-чижек кылдыр, чок-ла болза, чараш аялга ийикпе азы чогаал болгаш чагыг-сүме хевирлиг артып каар.

Полина Сергеевна тыва дыл талазы-биле эртем ажылдарын шинчилээринден ангыда, хөй талалыг янзы-бүрү сонуургалдарлыг кадын.

Ол – делегейниң аңгы-аңгы чурттарын кезип чоруур дуржулгалыг аян-чорукчу, бойдустуң «бөдүүн», каракка эскертинмейн баргы дег чажыттарын,  сонуургап, тырттырып чоруур фоточурукчу. Кадык амыдыралды нептередип турар ушуист. Интернетте социал четкилерде - Контактыда, Инстаграммда, Фейсбукта аккаунтыларлыг, үениң болгаш хөгжүлдениң судалын салбайн, чаартылгаларны өөренип алган. Эртем талазы-биле тайылбырлап чоруур хөй санныг номчукчуларлыг, тыва ниитилелде тускай кѳрүштүг, идепкейлиг бижикчи.

 Билдингир блогер Мерген Анай-оолдуң бо эртемденниң контактыда арнын «Эӊ-не омак-сергек хөөн киирер арын» деп үнелээни анаа эвес.

Кажан кижиниң эртем-билии, сонуургалдары база долгандыр өртемчейге  хамаарылгазы чаңгыс аай, төрээн бойдузунга ынаа-биле, энерел сеткил-биле чүгленген болза, ынчан аас-кежиктиг кижи ол болбас деп бе?

Полина Серен – дуржулгалыг аян-чорукчу. Сөөлгү  үеде турисчи путевка садып албайн, бот-башкарлып аян-чорук кылырынга хандыкшаан. Эң баштай бот-башкарлып, кышкы үеде Кыдаттың Маньчжурия-Харбин-Хэйхэ четкеш, Благовещенск хоорай таварып чанып келгени солун. Дараазында, Индияның Дели хоорайдан Дхарамсала-Ришикеш хоорайга автобустап четкеш, дедир Делиге ээп келген. Ол аян-чоруктуң сөөлүнде «Индияже орук» деп орук айтыкчызын ынаар чоруур чүдүкчүлерге, аян-чорукчуларга дузаламчы кылдыр бижип белеткээн.

Аян-чорукчулап чорааш, кайы-бир чоннуӊ амыды­ралының онзагайларын эскерип, билип ап, ону тыва чону-биле үлежип, солуннарга доктаамал бижип,  сонуур­ганчыг тайылбырлап каан сөзүглелдерин номчуп болур. «Ава» сеткүүлүнде үнүп турган аян-чоруктарының дугайында «Бедуин херээжен», «Кареннер дээр көшкүн чон», (2014 чыл, декабрь) «Кыдатта российжи пенсионерлер», (2015 чыл, январь) «Ни хао, Маньчжурия!», (2015 чыл, февраль) «Делегейниң херээженнери» (2015 чыл, март) «Вьетнам» (2015 чыл, сентябрь) деп чүүлдеринде номчукчуларга янзы-бүрү чоннарда ие кижиниң амыдыралы-биле – ажы-төлүн канчаар өстүрүп чоруурун, аъш-чем кылып турарының, бот-боттарынга хамаарылгаларын солун болгаш чедимчелиг кылдыр бижип, аңаа тырттырган чуруктары-биле каастап таныштырып  турар.

Чурук тырттырарын студентилеп тургаш сонуургап эге­лээн. Оон чаңгыскурсчузу Антон Үержаа «Шын» солунга: «Полина – хѳй-ниитичи. Ол «Комсомолчу прожекторнуң» кежигүнү. Кичээл­ден озалдаан студентилер ооң чурук тырттырар аппарадынга бо-ла таваржы бээрлер» — деп сактып бижээн.

Сөөлгү үеде тырттырган чуруктарын Орус географтыг ниитилелдиң «Эң-не чараш чурт» деп мөөрейинче чорудуп, аңаа чангыс эвес удаа киржип турарТывавыстың катаптаттынмас чурумалдыг чараш бойдузунуң онзагайын номчукчуларга неп­тередип, көрүкчүлерниң эки үнелелдерин доктаамал  ап келген. Социал четкилерде Полина Сергеевнаның арыннарында хөй санныг көрүкчүлерниң «фоточурукчу мергежилиниң» үнелелдериниң чамдыызын көрээлиңер: 

Чодураа Монгуш: “Кандыг кончуг чараш чоор! Кижи болганы мындыг чараш чүүлдү эскерип көрүп каап шыдавас. Ылаңгыя тус черниң бойдустарын. Ындыг чараш чуруктардан кижиниң сагыш-сеткили көдүрлүп кээр-дир, эки хөөнүмнү оттурганыңар дээш четтирдим”.

Севиль Оюн: “...Ырак чурт­тап чоруур чангыс чер-чурт­тугларыңарга, чер чур­тувустуң ыдыктыг черлерин көрүп, сактып алыр байдалды сөңнеп турарыңар кончуг таарымчалыг. Четтирдивис...”

Меңги Саая: “Силер­ниң үндү­рүп турар фоточу­рук­тары­ңар меңээ кандыг-ла бир чылыг, азы кударанчыг сактыышкыннарны, болуушкуннарны сагындырып, оттуруп кээр-дир. Силерге ол дээш четтирдим!”

Галина Маспык-оол: “Си­лерниң чуруктарыңар ылап-ла кайгамчыктыг-дыр! Четтирдим!”

Марина Идам: “...Силерге бүгү чүүлдерге эң-не чырык, арыг, ак орукту кузедим”

Мерген Монгуш: “Ам-даа чараш чурумалдардан салып туруңар, сеткил-сагышка өөрүнчүг-дүр.”

Ирина Монгуш: “Силерниң  чогаадыкчы ажылыңар дээш четтирдим.”

Чогаалчы Николай Куулар мындыг үнелелди берген: “Фоточурукчу мергежилиңер экижип кел-ле чыдар-дыр, төрээн чериңерниң чараш-каазын тергиин көргүзүп турар-дыр силер...”

Оон аңгыда, эң-не элдептиг тывызыксыг сонуургалы – йога,  ушу. Тывада ушунуӊ тренер-башкызы Роберт Күнзектиң улуг улустуң “Кадыкшыл” бѳлүүнге эрттирип турар кичээлдериниң  идепкейлиг киржикчизи. Каш чыл улаштыр кичээлдерге киржип,  техникаларын шиңгээдип ап, ажыглап, “Кадык амыдыралды” чонга нептередип, солуннарга  тайылбырлап, бижип чырыдып турар. “Кадыкшыл” бѳлүүнүң киржикчилери-биле кады маргылдааларга, кѳргүзүг оюннарга идепкейлиг киржип чоруур.

Полина Сергеевнаның  өөнүң ээзи Владимир Бюрбюевич Серен,  уран чүүлге болгаш культура адырынга бүгү назынында ажылдап келген «Тыва Республиканың Культуразының алдарлыг ажылдакчызы».  Композитор, хөгжүмчү өөнүң ээзиниң ынак эжи, бодунуң овур-хевирин тускай аян-шинчилиг алдынып чоруур музазы.

Эртемден биле компози­торнуң бо өг-бүлези, деңзиниң ийи караа дег, чая баспас, ийи талазындан чедиишкинниг. Бот-боттарынга ынаныштыг, идегелдиг,  ажыл-ижинге таарымчалыг байдалды тургусчуп, деткижип, хүндүлежип чорууру «хөйү хөйлең,  чону чоорган  болган» дөргүл-төрел тыва чонунга көскү болгаш чоргаарланыр үлегер-чижек болуп чоруур. Өг-бүлениң кады үндүргени «Кудаларның күзел ыры» (2016 ч.) база  «Хылбык дойлаал» (2017 ч.)  деп номнары тыва чонунга ёзулуг онзагай чараш, үнелеп четпес белек болган. Ында ырылардан аңгыда, куда-дойга ажыглаар йѳрээлдерни, оюннарны киир­гени номну улам каастаан. Чүге дизе амгы үеде бисти, тыва ниитилелди, дүвүредип турар чидиг айтырыгларывыс – тыва ёзу-чаңчылдарны шын тайылбырлавышаан, төрээн дылывыс­ты кадагалап арттырары. Бо үлегерлиг чогаадыкчы өг-бүлениң хостуг үезинде чону, дылы, чурту дээш сагыш човаашкынының илередииш­кини болур.

Полина Серенниң  аныяан­дан тура ажылдап келген ажылынга, мергежилинге ынаан, туруш­туун, институттуң кол­лек­тивинге,  дагдыныкчыларынга, эш-өөрүнге байлак сеткилдиин, аныяк өскеннерге чагыг-сүмезин берип чоруурун  маңаа демдеглевестиӊ аргазы чок. Коллегаларынга эки хамаарылгазын ооң бижээн статьяларындан көрүп болур. Чижээ­лээрге, кады ажылдап чорааны сураглыг эртемденнер ф.э.к. Д.А.Монгуштуң, п.э.к. К.Б.Март-оолдуң, профессор Ш.Ч.Саттың дугайында би­жээн чүүлдери, амгы үеде кады ажылдап турар эртемденнер – ф.э.д. А.В.   Дыбо (Москва), ф.э.д. Т.М Садалова (Алтай), ф.э.д. Ф. Хисамитдинова (Башкирия) оларның дугайында статьяларын интернет четкизинден тып, номчуп, сонуургап болур.

Полина Сергеевнаның со­нуур­­галдарының иштики деле­гейиниң дугайында бо кыска чүүлдү төндүрүп тура, тыва кыс кижиниң чаражы – ыдык  чуртунга, төрел чонунга, тыва дылынга ынаанда, төрээн бойдузу-биле хини тудуш болганында-дыр деп бодалга ала-чайгаар келир.

Эртемденниң мугур харлаан байыры-биле эш-ѳѳрнүӊ чаагай йѳрээл сѳстеринге каттыжып, чогаадыкчы ажыл-ижинге моон-даа сонгаар улуг чедиишкин­нерни, сүлде-сүзүү бедик, кадык-чаагай чоруурун күзеп тур бис! 

Аянмаа Салчак, Тываның Гуманитарлыг болгаш тускай социал-шинчилелдер институдунуң дыл бөлүүнүң эртем ажылдакчызы.#Шын