ЧИДИГ АЙТЫРЫГ: ӨГ-БҮЛЕ, ИЕ-ЧАШ КАМГАЛАЛЫ

15 декабря 2021

52

Республика девискээринде удаа-дараа чаш-даа, элээди-даа уруг-дарыгга хамаарышкан халаптыг болуушкуннар болгулап турары ниитилелдиң дүвүрелин оттуруп турар.

ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг чүге ындыг болуушкуннар болуп турарын сайгарып, чылдагаанын болгаш моон соңгаар ындыг таварылгаларны болдурбас дизе чүнү канчалза экил дээн айтырыгларны ханы сайгарып көөрү-биле, өг-бүле болгаш ие-чаштың кагалалынга хамаарышкан делгем “төгерик столду” эрттирген. Айтырыг, шынап-ла, хөлүн эрттир нарыыдап келгени-биле “төгерик столга” кандыг-даа аңгылаашкын чокка хөй-ниитини чыып киириштирген. Аңаа 108 каналдың журналистеринден эгелээш, хөйге билдингир алдарлыг кижилер, эртемденнер, хөй-ниити организацияларының удуртукчуларындан аңгыда, социал четкилерде бо талазы-биле чидиг айтырыгны көдүрүп, шүгүмчүлелдиг чүүлдер бижиир кижилерни база чалаан.

ТР-ниң Чазак Даргазы эге сөстү социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Елена Хардиковага бергеш, тургустунуп келген нарын айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээри-биле, ажыт-чажыт чок ажык чугааже чыылганнарны чалаан. Елена Хардикова чыл дургузунда чаш ажы-төлдүң өлүп-хорап турарының чылдагааннарынга доктаап, кысказы-биле илеткээн. Айыыл-халаптың болуп турар чылдагааннарының хөй кезии улуг улустан хамааржып турарын, баш бурунгаар чогуур хемчеглер алдынмаанын ол демдеглээн:

- Бо чылдың дургузунда 18 харга чедир 95 уругну республика чидирген. Эрткен чылга деңнээрге, 21 таварылга хөй болуп турар. 14 уруг орук озал-ондаандан чок болган. Мында 90 хуузунда улуг улустуң эзирик байдалга чораанының хайы-биле чаштар амы-тынындан чарылган. Ол ышкаш 13 таварылгада уруглар бодунуң иштики сагыш-сеткилин оожуктуруп шыдавайн, амы-тынынга четтинген, 3 чаш сугга дүшкен, 2 уруг эзирик кижиниң холундан барган. Бо бүгү таварылгаларда чаңгыс чылдагаан – арагалаашкынның уржуктары болуп турар.

Республикада 330 368 чурттакчының 30 хуузун (127 муң) уруглар тургузуп турар. 98 муң 126 өг-бүледе уруг-дарыг өзүп турар. Оларның аразындан 5 муң 128 өг-бүле социал хайгааралда турар. Социал деткимче хереглеп турар 3892 өг-бүледе 13 муң 151 уруг бар. Амыдыралы берге байдалда 742 өг-бүледе 1920 уруг чурттап турар. А эң-не берге, айыылдыг социал байдалда келген өг-бүлерениң саны 494. Бо өг-бүлелерде 1390 чаш ажы-төл өзүп турарын бодап көрээлиңер. Бо эң-не чидиг айтырыг мында тургустунуп турар-дыр.

База бир сан-чурагайны маңаа айтыры чугула деп бодап тур мен. Ол дээрге өскүс ажы-төлүвүс. Ниитизи-биле республикада уругларның саны 127 муң болза, оларның аразындан бүдүн өскүстер — 1400 (39 хуу), социал өскүстер — 2196 (61 хуу), ада-иезиниң хайгааралы чок арткан өскүс уруглар — 3596 кижи болуп турар. Ажы-төл кижизидилгезиниң дугайында чугаалажып тургаш, өг-бүлени быжыктырар дугайында айтырыгны оюп эртпес болза эки. Өзүп орар чаштарның кол кижизидилге алыр уязы ол болгай. Ол ышкаш бичии кижини долганган бүгү кылып чорудуп турар ажылдарже ооң бот-медерелинге шын үнелээшкинни тургузар чылдагааннарны хөйнү киирери чугула, чижээ, спортчу-даа, культура-массалыг-даа секциялар уругнуң бодун төлептиг алдынарынга дузалыг болур. Ол ышкаш өөреникчи кижи үезиниң хөй кезиин школада эрттирип турар болганда, аңаа класс удуртулгазын хүлээнип алган башкылары чоок болур. Олар хүннүң-не өөреникчилер-биле сырый харылзаалыг ажылдаар ужурлуг. Ынчангаш ындыг удуртулга дээш класс башкыларынга немей 9 муң рубль төлевирни киирген болгай. Ол ышкаш өске регионнарда школаларда “Семьяведение” деп курстарны чорудуп турар. Биске база бо угланыышкынны эгелезе артык эвес деп бодаар мен. Сөөлгү болган болуушкуннарны катаптавазы-биле “төгерик столдуң” киржикчилеринден тодаргай арга-сүме, саналдардан киирерин дилээр-дир бис — деп, Елена Хардикова дыңнаткан.

Ооң соонда ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Алексей Храмцовтуң кылган кыска илеткелинден алырга, республикада 175 школада өөренип турар 71 муң 600 өөреникчи-биле 3455 класс удуртукчулары, 229 социал-педагог, 298 психолог башкы ажылдап турар. Ниитизи-биле 4445 кижи өөреникчиниң кижизидилге айтырыын харыылап, хүннүң-не ажылдап турар. Ындыг турбуже, ТР-ниң ИХЯ-ның корум-чурум үрээн уруглар даңзызынче кирген өөреникчилер саны 267, педагог-психологтарның даңзызынче 2611 кижи кирген болуп турар.

“Төгерик столдуң” киржикчизи Тыва Үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей уругларның сагыш-сеткил байлаан сайзырадырынче, өг-бүле үнелелдерин эки угаадып, сарыг шажынның философиязының дугайында немелде кичээлдерден-даа болза киирип тургаш, кижизидилге чорудары чугула деп демдеглээн.

Мурнуку чылдарда ТР-ниң Өг-бүле болгаш ие-чаш камгалалының талазы-биле агентилелдиң директорунга ажылап чораан дуржулгазында Раиса Күжүгет эвээш эвес нарын айтырыгларга таваржып, “моңнадып-даа” турган. Төгерик столга сайгарган тема аңаа чоок болганы билдингир. Хоочун башкы бодунуң санал-оналынын берип, өөредилге системазында чаа чүүл, неделяның 5 хонуунда өөренир дээнин деткип турарын чугаалаан:

“Чүге дээрге өөреникчи кижи ол-даа болза 2 хонук ада-иезиниң чанынга турар, азы кружок, секция баар үелиг болур. Амгы школаларда өөреникчилер саны көвүдээн, ылаңгыя Кызылда. Класска нормадан хөй өөреникчини тырып алырга, долу билиг бээри чогумча чок боор. Ол ышкаш немелде өөредилге шактарын эрттиреринге үе база чедишпес, ону эрттирер чер база тывылбас.Бир эвес бо талазы-биле системаны эде көөр болза, ынчан байдал өскерлип болур”.

Тыва Республикада Уругларның эргелерин камгалаар талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Ольга Россова илеткелин база-ла сан-чурагайдан эгелээн. Уруглар аразында корум-чурум үрээр чорук дөрт дугаар черде, бодунуң амызынга четтинер чорук СФО-да бистиң республика бирги черде турарын демдеглээн. Республикада өөреникчилерниң 30 хуузу өөредилгеден аңгыда, хостуг үезинде кайнаар-даа хаара туттунмаан турарын чугаалаан. Ол ышкаш назы четпээн уруглар херектериниң талазы-биле ажылдап турар Кызыл хоорайның комиссиязында чаңгыс специалистке 35 муң сургуул онаажып турарын ол демдеглээн.

“Тываның хүндүлүг башкызы” аттың эдилекчизи, өөредилге шугумунуң хоочуну Валентина Дөмүр-оол суур бүрүзүнде нарын байдалдыг өг-бүлелер-биле аңгы ажылды чорударын сүмелээн. База бир нарын айтырыг, Тываның школаларында өөреникчилер 3 ээлчегде өөренип турары-биле, немелде өөредилгеге көңгүс үе артпайн турарындан, ынаар чарыыр 10 шагы эчизинге чедир күүсеттинмейн турарын хоочун дыңнаткан.

Тываның Камбы-ламазы сөс алгаш, бир дугаарында кижизидилге өг-бүледен эгелээр болганда, шынчы чорук, арыг ынакшыл болгаш хүндүткел — бо үш үндезинни кол кылып, ажы-төлдү кижизидери күзенчиг дээрзин демдеглээн. Бир дугаарында, кижи бүрүзү чуртталгага ынак болуп, өскелерге хүндүткелдиг чорууру — эң-не кол чүүл. Кижи кылдыр төрүттүнүп келген болганда, сарыг-шажынның өөредии-биле чер кырында чуртталганы бедии-биле үнелээри чугула. Ол ышкаш эки-бакты шын ылгап билир кылдыр өзүп олурар чаштарга билиндирер болза эки дээрзин ол чугаалаан.

108 каналдың кол редактору Альмира Сенди республикага берге байдалда турар херээжен чоннуң төвүн тургузары чугула деп чугаалаан. Чүге дээрге, арага ижип чоруур херээжен чон херек кырында кайда-даа хаара туттунмаан. Бир эвес ындыг төп турар болза, аңаа психологтуг болгаш юридиктиг дузаны ап болур аргалыг болур. Ол ышкаш шак ындыг нарын байдалда чурттап турар херээжен чонга халас кружоктарны, секцияларны организаастаары чугула. Шупту чүве херээжен кижиден эгелээр болганда, арага ижер херээжен чон-биле шупту демнежип алгаш, ажылды чорутпас чүве болза, чаш ажы-төл кандыг-даа камгалал чок болуп артар дээрзин чугаалаан.

“Төгерик столга” сөс ап, санал-онал бериксээн улус хөй болган. Ажыктыг саналдар база хөй кирген. Чазак Даргазы Владислав Ховалыг “төгерик столдуң” ажылын түңнеп тура, Күш-ажыл болгаш социал политика яамызын эде көөр үе келген дээрзин дыңнаткан. “Сөөлгү болгулаан коргунчуг болуушкуннар социал блоктуң ажылын бир аңдара көөрүнче албадап турар. Бо хүнде ол талазы-биле структураның ажылы түңнел чок болуп турары-биле аңгы өг-бүле херектериниң талазы-биле структураны аңгылаары чугула. Ол ышкаш тургустунуп келген байдалды өөренип көргеш, Кижиниң эрге-ажыын камгалаары-биле бүрүн эргелиг төлээ болгаш Уругларның эрге ажыын камгалаар бүрүн эргелиг төлээниң ажылын ийи аңгылаар деп шиитпирни хүлээп алдым. Чукотка болгаш Тывада бо эрге-дужаалды кадып каанынче чоокка чедир Россияның Уругларның эрге-ажыын камгалаары-биле бүрүн эргелиг төлээзи болуп ажылдап турган Анна Кузнецова кичээнгейни салып турган. Омбудсмен — бир дугаарында хөй-ниити ажылдыг эрге-дужаал болуп турар. Ынчангаш бо ийи албан-дужаалды аңгылааш, аңаа ажылдаар күзелдиг кандидатураларны конкурс езугаар көөр комиссияны тургузары чугула.

Ниитизи-биле сагыш-сеткил сайзыралының талазы-биле кижизидилге айтырыын чедир кылбайн турарывысты билдим. А ол айтырыг бистиң ажылывыстың кол өзээ болур ужурлуг. Бо талазы-биле шупту демниг ажылдаар болзувусса, чүгле ынчан кадык ниитилелди кижизидип ап болур бис. Ынчангаш социал ажылдакчылар, эртемденнер, эксперттерни хаара тудуп, чоокку үеде республика чергелиг улуг шуулган эрттирери чугула деп санап тур мен” –деп, Владислав Ховалыг чыылганнарга дыңнаткан.

— Ол ышкаш бо нарын айтырыг талазы-биле чүгле “төгерик столдуң” киржикчилериниң эвес, а өске-даа чаңгыс чер-чурттугларывыстың санал-оналын дыңнаары чугула — деп, Чазак Башыңы түңнеп чугаалаан.