ЧОГААЛЧЫНЫҢ АЛДАР-АДЫ
ЧЕРЛИГ-ООЛ ДЕП АТТЫҢ ТӨӨГҮЗҮ
Өскелерге дөмейлешпес үннүг шүлүкчү болгаш прозачы, Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар 1940 чылдың декабрь 10-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунга төрүттүнген. Ада-иезиниң дөрт уругларының 3 дугаар оглу.
Авазы хеймер оглун божааш чок болган. Иезиниң талазындан кырган ада-иези Чашкынмай Амыргаевич биле Маңмаа Сандановна Кууларлар мал-даа болза базар дуюглуг, уруувустуң орнунга чаш уругну азырап алыылы дишкеш, чартык өскүс арткан бичии оолду боттарының тос ажы-төлү-биле кады өстүрген.
“Тыва чон чаш уругга ат тыпсырда, төөгүнү барымдаалап чорааны дег, мени Черлиг-оол деп адааны анаа бир таварылга эвес. Ажык, делгем, байлак черлиг, ак оруктуг болган оол болган мен” - деп чогаалчы “Харлыг тоожу” деп шүлүглелинде төрээн черин, салым-чолун төөгүп бижээн.
Аныяк иени Чадаана эмчизинче аппар чорда, ылым чаштың ыызы ыржым ховаа харлыг кыжын дыңналган. Ооң төрүттүнгеш, төк кээп дүшкен чери хамык малдың кадар оъттуг одары, ажык делгем байлак чер болган.
Төрээн авазындан ынай чашта чарылган оолду азыраан кырган-авазы, кырган-ачазы Маңмаа-биле Чашкынмай Кууларларның өг-бүлези эрес-кежээ, ажылгыр, ол үеде безин муң ажыг хойну азырап чораан малчыннар. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде, Хорум-Даг сумузунуң бай малчыннары фронтуже хөй мал-маганын чоруткан.
Ада-иези шагның дөрт эргилдезинде көшкүн амыдырап, Алаш аксындан Хемчиктиң ол-бо чарыынга чазаглап, күзеглеп: Хорум-Дагга, Чыргакыга, Манчурекке чурттап чорааннар. Сөөлүнде бичии оолдуң азыраан ада-иези амыдырал аайы-биле Алдан-Маадыр сумузунче көшкен. Ортумак школаны Сүт-Хол кожууннуң төвү Суг-Аксынга дооскан.
ЭРТЕМ-БИЛИГ АМЫДЫРАЛДЫҢ ДҮЛГҮҮРҮ
1949 чылда Хорум-Даг эге школазынче өөренип кирген. Ону баштай хүлээп алган башкызы Осур-оол Амашкынович Монгуш.
Башкызының сактыышкын чугаазы.
Тыва идик-хептиг бичии оол келген. Таалымба дээр көк пөс сумкалыг чүве. Элээн ыракта аалындан кылаштап кээп өөренип турган. Чүвени дүрген сактып, билип алыычал, сонуургак. Хорум-Даг школазының эжиин ажып, аңаа үжүк-бижикке өөренип алган. Ооң дугайында "Интернатка киргеним" деп чечен чугаазында чогаалчы чедингир бижээн.
Черлиг-оол Куулар 1966 чылда Кызылдың башкы институдун чедиишкинниг дооскаш, Барыын-Хемчиктиң Аяңгаты школазынга башкылай берген. Каш чылдар иштинде тыва дыл, чогаал башкылап турган.
Шүлүктерим – сеткилимниң челээжи-дир
Черге, хүнге өөрүшкүмнү көрүнчүктээн
Чечен сөстүг сеткилимниң шапкыны-дыр..
(Ч. Куулар)
Салым-чаяаны ала-чайгаар-ла чечен чогаал ажылынче углай берген.
Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар чогаал ажылынга бир дугаар-ла шүлүкчү бооп көстүп келген. 1960-1970 чылдарда шүлүктерни бижип эгелээн.
1966 чылда Кызылдың педагогика институдун чедиишкинниг дооскаш школаларга тыва дыл, литература башкылап чораан. Эртем, чогаал ажылынга сундулуг сонуургалы-биле Кызылга ТДЛТЭШИ-ниң эртем ажылдакчызы болуп улустуң аас чогаалын чыып бижииринге идепкейлиг киришкен.
“Арзылаң-Мерген” (1974), “Кыс-Халыыр” (1974) деп тоолдар болгаш тоолчургу чугаалар чыындыларын Доржу Сенгилович Куулар-биле чырыкче үндүреринге ол киришкен.
Черлиг-оол Кууларның “Аъдым” деп баштайгы шүлүү чырыкчы үнген соонда-ла, сураглыг композитор Ростислав Докур-оолович Кенденбиль эскерип кааш, ыры-самныг аялганы бижээн. Ол дораан чоннуң бедик үнелелин алган, сценадан дүшпес чоннуң ынак ырызы турган. Аңаа чалгынналган шүлүкчү улам хей-аът кирип, хөй-хөй шүлүктерни удаа-дараа шууштуруп бижий-ле берген. Ынчангаш 1975 чылда чыынды шүлүктерден тургустунган «Аъдым» деп баштайгы ному чырыкче үнген.
1978 чылда “Үе”, 1982 «Сугда даштар», 1985 чылда «Аялга», 1986 чылда «Даң хаяазы», 1988 чылда «Дүвүлүг дүн», 2000 чылда «Чалбыыш өттүр”, 2005 чылда «Даглар аялгазы» деп шүлүктер болгаш калбак чогаал прозаны бижээш, чырыкче үндүрген.
Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Куулар караа көрбес, согур кижиниң кударанчыг амыдыралының дугайында эң сураглыг болгаш билдингир “Шораан” деп тоожузун 1990 чылда чырыкче үндүрген. Амыдырал-чуртталгада шынап-ла караа көрбес-даа бол, Тываның сураглыг кижилериниң бирээзи, чоннуң ынак база сураглыг ырларның автору композитор, ТАССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг аттың эдилекчизи, Солаан Базыр-оолдуң белен эвес салым-чолунуң дугайында кижиниң кара баары ажыш дээр, угаан-медерелинге уттундурбас артып каар кээргенчиг кылдыр, тыва дылдың байлак сөс-домаан болгаш чогаалдың уран-чечен аргаларын ажыглап тургаш бижип көргүскени онзагай.
ЧЕРЛИГ-ООЛ КУУЛАР АТТЫГ НОМ САҢЫ
2020 чылдың сентябрьның 18-те, Сүт-Хөл кожууннуң төвү Суг-Аксы суурнуң ном саңынга республикада А. Пушкин аттыг төп ном саңының ажылдакчылары, кожуун чагыргазының удуртулгазы, ТР-ниң культура яамызының төлээлери болгаш Тывада сураглыг чогаалчылар чыглып келген.
Ол хүн улуг байырлал Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларның адын тыпсыр хемчегниң эгелээри ол. Библиотека соонда, байырлал Суг-Аксы суурда, Александр Ондар аттыг культура бажыңынче шилчээн.
Аңаа Тываның улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Кууларныӊ «Үер халап сөөлүнде» деп (2012-2019) чаа тоожузунга хамаарыштыр, чогаалчы Сайлыкмаа Комбу үнелелди бергени улуг сонуургалды оттурган.
Тоожунуӊ кол маадырларыныӊ бирээзи Белдир-оол чер иштинге төрүттүнгеш, анай чажындан-на бомж амыдыралын көрүп эгелээр. Чаа тоожунуӊ кол маадыры Белдир-оол, ССРЭ дүшкен соонда, дүвүренчиг чылдарда хоорайныӊ чылыдылга хоолайлары турар чер адаанга төрүттүнүп келгеш, аӊаа-ла авазы-биле кыстынып чурттавышаан, өзүп келген оол. Харын-даа, экизи көрген, Белдир-оол бичиизинде шыдыраа оюнун сонуургай берген. Оон барып, ол чараш угаан оюнунга ооӊ кайгамчык салым-чаяаны билдинип кээрге, ол ооӊ салым-чолунуӊ бир кол кезии, ооӊ хей-аъды апаар…».
Бир-ле катап школага хоорай чагыргазындан дарга амыдырал байдалы чединмес ажы-төл бүрүткеп чорааш, Белдир-оолдан салдынмайн, ат-сывын, төрүттүнген черин айтырыпкаш, «Кызыл хоорайныӊ адаанга» деп харыы алгаш, кезек аайын тыппайн, Сукпак, дачаларны адап шаг боор. Түӊнелинде билдингени: оолдуӊ төрүттүнген чери – чер ишти, чылыдылга хоолайларыныӊ белдири. Ынчалза-даа оолдуӊ амыдыралы эмин эрттир хөлегеленчек, муӊгаргай эвес, келир үеже идегелдиг, чырык...
Ол-ла байырлыг хемчегге чыылган чоннуң аразында, Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң тергиини, хоочун башкы, Александр Бойдуевич Ооржак база бар болду. Ол Черлиг-оол Чашкынмаевичиниң чаңгысклассчызы, кады ойнап өзүп келген чоок эжи.
“Тывада чогаалчы Черлиг-оол Кууларны танывас, билбес, ооң адын дыңнаваан кижи чок-тур ийин. Сураглыг “Аъдым” деп ырны безин көрүңер-даан. Ооң сөзүн Черлиг-оол Чашкынмаевич бижип каан. Хөй чылдарда, “Чечек”, “Саян” ансамбилиниң репертуарындан дүшпейн турду. Оон аңгыда, Кызылга база республиканың кожууннарынга, өске-даа янзы-бүрү концерттерге, хоюг үннүг ыраажыларның үнү-биле байырлыг хемчеглерге чеже удаа бо ыры сценадан куттулбаан дээрил” – деп, Александр Бойдуевич сактыышкыннары-биле үлешти.
Тываның улустуң чогаалчызы Маадыр-оол Ховалыгның чугаазы-биле алырга, ном саңы дээрге-ле билиглерниң үнер дөзү. Эгезинде школаның библиотеказынга, ооң соонда кожуун төвүнде бо ном саңынга келир үеде улустуң чогаалчызы, Черлиг-оол Куулар тыва аас чогаалын, ооң соонда тыва дылды болгаш делегей литературазы-биле танышкан, билиглер-биле чепсегленген.
Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурда ном саңынга бо чер чурттуг шупту чогаалчылар номчуттунуп, белеткенмишаан, келир үеде чогаалдарының өзээн, таваан база маңаа салган дээр болза частырыг чок деп, Маадыр-оол Бартыштанович чугаалады. Черле кижи дириг чорда, ооң ачы-хавыяазын үнелээри чугула. Амгы үеде Тываның улустуң чогаалчылары-биле кады, сураглыг, билдингир чогаалчылар каш-ла кижи арткан болгай деп бодалын база Маадыр-оол Ховалыг илеретти.
Республиканың Александр Пушкин аттыг төп ном саңының ажылдакчыларының берген медээзи езугаар алырга, Барыын-Хемчик кожууннуң төпчүткен библиотеказынга чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң, Өвүрде төпчүткен ном саңынга Монгуш Доржунуң, а Өвүр кожууннуң библиотеказынга чогаалчы Николай Кууларның, а Дус-Даг суурда көдээ ном саңынга шүлүкчү Владимир Серен-оолдуң аттарын тывыскан.
Оон аңгыда, Тожуда төп библиотекага шүлүкчү Юрий Кюнзегештиң, Тес-Хемде төпчүткен ном саңынга чогаалчы Чооду Кара-Күскениң, а кожууннуң библиотеказынга Александр Шоюннуң, Улуг-Хемде библиотекага Кызыл-Эник Кудажының, Чаа-Хөлде ном саңынга Монгуш Өлчей-оолдуң, Эрзинде төпчүткен библиотекага Василий Эренчинниң, а кожууннуң ном саңынга Комбу Бижектиң, Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурда көдээ библиотекага Александр Тамба-Сүрүңнүң, Ак-Довурак хоорайда төп ном саңынга Антон Үержааның, Алдан-Маадыр суурда көдээ билблиотекага тыва аас чогаалының чыыкчызы, эртемден Дарыма Ондарның аттарын аңгы-аңгы чылдарда тывысканы дээрге эрткен Тываның төөгүзү-дүр.
А бо чылын Сүт-Хөл кожуннуң төп библиотеказынга Тываның улустуң чогаалчызы, «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезиниң эдилекчизи Черлиг-оол Кууларның адын тывысканы черле чөптүг.
Мерген ОНДАР.
