ЧОГААЛЧЫНЫҢ ЧЫРЫК АДЫНГА

Көскү күрүне ажылдакчызы, чогаалчы, шиичи Чылгычы Чимит-Доржуевич ОНДАР ноябрь 16-да 65 харлаар турган ийик. Ол хөгжүм-шии театрының артизинден эгелээш (1978-1983), «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизи (1983-1985), Кызыл хоорайның партия комитединиң инструктору (1985-1988), культура яамызының оралакчы сайыды (1988-1989), Тыва Республиканың культура сайыды (1989-2002), Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутады (2001-2008), Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хоойлужудулга палатазынга (2008-2009), Россияның Казахстанда Төлээ чериниң бирги секретары (2009-2012), Тыва Республиканың даштыкы херектер талазы-биле агентилелиниң директору (2012-2017), Тыва Республиканың хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызы (2017 чылдан бээр) албан дужаалдарга ажылдап чораан.
Күрүне ажыл-херээн кылып, чеже-даа чай чок болза, чечен чо­гаал бижиирин кагбайн чораан. Тываның Чо­гаалчылар эвилелиниң баштаар черин хөй чылдар дургузунда билдилиг удуртуп келген.


Кайы черниң чылгычызы сен?
Ынчан сайыт бооп ажылдаандан бээр чаа-ла бир чыл чоокшулап орган. 1990 чылдың август айда чүве. Аныяктарның «Күзел» аттыг театрның адынга Польшадан Кудумчу театрларының бүгү-делегей фестивалынга киржир чалалга келген. Мен оларны деткип, оруунуң хөлезинин болгаш орукка чемненир акшазын тып берген мен.
Оларның ниити саны чээрби хире кижи чүве. «Күзел» театрын удуртуп алгаш, мени Польшаже чоруур кылдыр Сайыттар Чөвүлели чөпшээрелин берген. Ам канчаар, даанганы күштүг, белеткенип эгеледим.
Өг-бүлемни төрелдерим-биле кады Бай-Тайганың Шивилиг аржаанынга чедирип, майгын-савазын тип белеткээш, ыяш-дажын чыггаш, чагып-сургааш, Кызылче «аъттаныр» деп тур мен. Шала кежээликтей чүве. Даарта үзе-тура самолётка четтигер үе арткан. «Автоклуб» деп культура улузунуң адаары бичии автобус машиналыг мен. Кабинаның артында аңгы улус олурар тускай өрээлдиг.
Улузум-биле байырлашкаш, эзеңги кырынга турумда, чанымга ийи эр чедип келди. Бирээзин та­ныыр мен. Шеми чурттуг Володя дээр башкы эр чүве. Буду багай – аскак, бодаарымга, шаанда озал-ондакка таваржып турган ышкаш чүве. Эжи халаң эзирик эр болду.
– Ак-Довуракка чедир олуртуп ап көрүңерем, дарга – деп, Володя диледи.
Сеткилимде албас деп бодаан мен, эзирик эштиг кижи боорга. Эзирик улус-биле чоруурга, халалыг, шорулгактыг. Хөңнүм чок-даа болза, Володяның арын-нүүрү дээш чөпшээрежиптим.
«Ырак-узак орук-суур чоруур кижи улус хомудадып болбас» дээн ада-ием чагыын-даа сактып келген чадавас мен.
– Че, дүрген олуруптуңар – дээш, бодум чолаачы-биле мурнуку кабинага олуруптум. Орук орту киир чоруп келгеш, чалгаа­рап эгеледим. Чолаачым хөй чүве ыыттавас, чүве айтырарга, чүгле «ийе», «чок» деп харыы берип каар.
– Орук узун-дур, мен дуу артында салонга оолдар-биле хөөрежийн, доктаадывыт – дидим. Чолаачым орук кыдыынга тура дүштү. Артыкы салонче кирип кээ­римге, демги халаң эзирик эр:
– Кайы чедер сен, аал? – дидир. Мени орукка машина дозуп турган чорумал кижи деп бодаан хире.
– Кызыл чедер кижи мен. Шаанда ону Хем-Белдири дээр чүве! – дидим.
– Че, таныжып аалы, эжим – дээш, ол менче холун сунду.
– Чылгычы Ондар – дээш, мен база эштиң беш салаазын быжыг туттум.
– Кайы черниң чылгычызы сен?
– Искраның Кара-Чыраа ба­жының – дээш, Володяже көр­дүм. Ол бистиң чугаавысты чап­тап, хүлүмзүрүп, каттырып кагды.
– Ам кайда ажылдап тур силер, башкы – деп Володядан айтырдым.
– Ак-Довуракта чурттап чор мен.
Демги эзирик киживис мен­ден база катап чем эреп, чөң­гээлексеп эгеледи.
– Че, таныжып аалы, эжим, адың кымыл?
– Чылгычы Ондар – дээш, дораан холум сундум. Кижим мээң холум тударындан сезинди ышкаш. Дем чаа ооң холун аартыр тудупканымны утпааны-ла ол боор, холун менче сунмады.
– Кайы черниң… чылгычызы сен?
«Бо кандаай кижи боор, азы чөңгээлеп чоруур кижи бе, азы аът чидирип алган кижи боор бе? Азы Искраның кайгал чылгычыларынга аъдын оорга алыс­кан кижи боор бе? Искраның чылгычызы мен деп чүмүл? Кижиге аът шамнай берзе, канчаарыл?» Бо удаада ону ыттан эрттирип, эзирик кижини мегелеп каар бодааш:
– Хөндергей чурттуг мен – дидим.
– Чаа-ла Искраның Кара Чадаана бажындан келген чылгычы мен дидиң. Ам чүге мегелей бердиң, ашак? Сен кончуг кижи сен бе?
Мен-даа хорадаксай берген мен. «Кижиниң машиназынга диленип олуруп алгаш, кижи хүртеп чоруур сойлук боор. Бичии боой тудуптар чоор бе?» деп боданыпкаш, соксап кагдым.
– Шору-ла кижи мен. Сен бо кандаай кижи сен. Бодуң ат-бажың-даа адавас.
– Чылгычы мен деп чо­руур, ол хиреңде галстуктуг, ак хөйлеңниг бо кандаай кижи сен?! Чылгычы кижи канчап галстуктуг, ак хөйлеңниг боор чүвел?
Ол өйде, экизи көрген, Ак-Довурак хоорайның чоогунга машиналарга бензин кудар черге доктаай берген бис. Мен үнгеш, чолаачыга бензин кудар акша бергеш, чиигенир чер четкеш кээ­римге, демги ол эзирик кижим менче көрүп алган тейлеп тур.
– Ам бо канчап бардың? Орта сен бе?
– Буруулуг болдум, күжүр дарга. Күжүр сайыдым Чимит-Доржуевич, мен силерни танывайн барган-дыр мен. Орукка машина дозуп олурупкан чорумал кижи деп бодадым. Мээң бажыңым мыя мында, кирип көрүңер. Мен силерни чалап тур мен. Эндег болду. Хойдан-даа болза дөгерейн. Бичии спиртим база бар. Куткай-ла мен.
– Ажырбас, ажырбас. Далажып чор мен. Чүгле өөңерге чедирип каар мен.
Оларны бажыңнарынга чедирип кааш, Кызылче улаштыр хапкан бис. Мокваже ужар самолётка чүгле үзе тура четтиге бердивис.
Чылгычы ОНДАР.


Шаңгыр-оол СУВАҢ,
Тываның улустуң чогаалчызы
БИЧИИЗИНДЕН БИЛИР МЕН
Чылгычы Ондарны бичиизинден-не билир мен. Чүге дээрге Чылгычының авазы Моол­даар Кончуковна мээң чаавам Олчаакай Кончуковнаның кады төрээн угбазы. Чылгычы 5-6 харлыг турда ону эң-не баштай көрген мен. Мээң малчын акым, чаавам Олчаакай биле Хурагандай Моңгуштар ынчан Ак-Туругнуң Кызыл-Хая деп черге чайлаглап чытканнар. Оларның оглу Сергей биле Чылгычы чажыт болгаш, ийилээ дужунда ойнап маңнажып турарлар. Хире-хире болгаш, Чылгычы чаныксай бээр. Алаак­тырарга-даа, хоржок. Ыглап-ыглап, Чадаанаже углай, кадыр эвес Кызыл-Хая артынче маңнап үнүп каар. Чаавам ооң соонче көрүп каап, аалга аар-саар ажылдар кылып турар. Чаавам мени айбылаарын билир болгаш, өг дөрүнге манагзынып чыдар мен. Чылгычы артты дөвүнчектей бээрге, чаавам: “Ол оолду дедир эккел, Шаңгыр” – дээрге, аътты мунупкаш, ооң соонче халдып-ла каар мен. Менде чүү боор, 12-13 харлыг элээди эрде, ону ызырты четкеш, көгүдүп тургаш, мурнумга ушкарып алгаш, аалче дедир халдып кирип кээр мен.
Чылгычы школага өөрени бергеш, чайгы дыштанылгада акым-чаавамның аалынга каш хонук чедип кээр. Ийилээ хой кадарар бис. Чалгаараанымда, Чылгычыга хой-өшкү бажы дос­туруп, ону аажок айбылаар мен.
Бо таварылганы Чылгычы аажок сактып алган. Ка­йывыс-даа Кызыл хоорайга чурттап, ажылдай бергеш, бо-ла ужуражыр, чамдыкта эрткен-барганывысты хөөрежир бис. “Алдарлыг чылгычы Чимит-Доржунуң оглу Чылгычыга хой-өшкү бажы дос­туруп чораан сен, але” – дээш, каттырар кижи.
Чылгычы Чимит-Доржуевич бедик албан-дужаалдарга депшип, кызымаккай ажылдап чорду. Ол культура сайыттап, КүрДумага депутаттап-даа чорда, бис ийиниң аравыста харылзаавыс бөдүүн, “сен, мен” деп чугаалажырывыс хевээр артып калган.

Чжон ТЭОН, корей чогаалчы
ОЛ БИСКЕ ДИРИГ ХЕВЭЭР
Эрткен чылын чаа-ла Тывага барып чордум. Чылгычы Чимит-Доржуевич-биле найыралдыг, чылыг чугаалашкан бис. Ол кайгамчык кижи. Ооң ачызы-биле Тываны, ооң чонунуң культуразын, төөгүзүн элээн билип алдым. Чылгычының бодундан тыва кижини танып, билип алдым. Тыва кижи делгем, чаагай сеткилдиг-дир, улуг эртем-билиглиг, бойдустан салым-чаяанныг-дыр. Чылгычы Ондар – улуг күрүне ажылдакчызы, ынчалза-даа бойдустан салым-чаяаны-биле хөйге билдингир чогаалдарның, шиилерниң автору. Ындыг кижилер кончуг ховар.
Чимит-Доржуевич-биле чогаадыкчы ажылдарны ка­ды кы­лыр деп дугуржуп турдувус. Дараазында ужуражылгавыс Сеул­га болур турган. Хайлыг коронавирус шаптык кадып кагды… Аар качыгдал мээң хөрээмни ам-даа өйүп чоруур.
Ооң номнары артып калган. Ол эш-өөрүнүң сактыышкынында артып калган. Ол биске кезээде дириг!

Чооду КАРА-КҮСКЕ,
Тываның Күрүне шаңналының лауреады
ДАРГАМНЫҢ БАШКЫЗЫ ЧОРДУМ
Бир катап Культура яамызының коридорунга ко­жууннардан келген улус сураглап базып тур мен. Соомдан «Башкы, башкы!» дээн үн дыңналды. Чаа ажылдап эгелээн сайыдым бо тур! «Өрээлче кириңер, башкы» – деп бо.
Өрээлде кым-даа чогул. Лама башкылар чораан бе деп бодаарымга, артыш чыды-даа чок. Мээң аайын тыппайн орарымны билип кааш, Чылгычы Чимит-Доржу­евич тайылбыр кыла каапты:
– «Шынга» ажылдап эгелээримге силер мени дыка өөреткен силер, башкы. Журналистиканы меңээ силер өөреттиңер, башкы…
Ол үеде бичии-даа чазыг парлалгаже эрттирбес, чаңгыс материалды 2-3 катап эттирер турган. Чылгычыныын база эттирип турдум ыйнаан. Ынчангаш-ла мени «башкым» деп адаар­ апарган болду.
ССРЭ-ниң Дээди Совединиң улустуң депутадының кан­дидады­ның деткикчизи база болдум. Ужуражылгалар төнгенде безин соңгулда штавы менче болганчок-ла машина чорудар. Тес-Хемниң соңгулда участоктарын дөрт катап кезидим. Кандидадым Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң идегели халас бар­баан. Номнарымда ындыг шүлүктер-даа бар.