Кыш дүжүп, сооктар дыңзып орары-биле чонну одаар чүүл – хөмүр-биле хандырылгазы чазак-чагырганың доктаамал кичээнгейинде.
Бо талазы-биле ырак-узак Мөңгүн-Тайга кожуунда байдалды болгаш республикада «Социал хөмүр-даш» губернатор төлевилелиниң республикада күүсеттинип турарының дугайында делгереңгей чүүлдү «Шын» солуннуң эрткен үндүрүлгезинде (ноябрь 27-де үнген 89 дугаарлыг) парлаан.
Амгы, чаа тургустунуп турар Чазактың мурнунда экономика болгаш социал адыр талазы-биле соңгаарлатпайн шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар кайы көвей.
Оларның бирээзи – чонну одаар чүүл – хөмүр-биле хандырылгазы.
Бо айтырыгны шиитпирлээриниң бетинде, 15-20 чылдар бурунгаар байдал кандыг турганынче албан эглип кээр апаар бис.
Чонну болгаш үүрмек хереглекчилерни (улуг эвес бүдүрүлгелер болгаш организациялар) совет үеде-ле тургузуп каан, кысказы-биле «Рестоп» аттыг күрүне бүдүрүлгези хөмүр-биле хандырып турган.
Хөмүр одавас, одалгага ыяш ажыглаар кожууннар – Тожу биле Тере-Хөлден аңгыда, «Рестоп» шупту кожууннар болгаш Кызыл, Ак-Довурак хоорайларга хөмүр шыгжаар складтарлыг, ону чүдүрер, чедирер машина-техникалыг салбырларлыг турган. Оларны «райтоптар» болгаш «гортоп» деп адаар турган.
Хоозуралдыг 90 чылдарда безин ажылын соксатпаан, чонну хөмүр-биле хандырып келген ол күрүне бүдүрүлгези 2000 чылдар ортан үезинде саң-хөө байдалы баксыраанындан буураашкынче кирген турган.
«Буураашкын (банкротство) дугайында» ФЗ-127 дугаар федералдыг хоойлу езугаар, буураашкынче кирген соонда, бүдүрүлгени секпередип, саң-хөө байдалын экижидип эккээр арга-шинек хоойлуда шуут көрдүнмээнинден, бүгү Россияда буураан бүдүрүлгелерниң эт-хөреңгизин мөөңү-биле болгаш үүрмектеп-даа садып турган болгаш ам бо хүнде садып-даа турар.
«Буураашкын дугайында» ФЗ-127 дугаарлыг хоойлуда буураашкынче кирген бүдүрүлгеге хамаарыштыр хайгаарал, саң-хөө секпередилгези болгаш конкурс башкарылгазы деп чадаларны айтып каан-даа болза, херек кырында буураан бүдүрүлгеге бюджеттен дуза чедирер азы банкылардан чээли алырын магадылаптар (гарантия) механизмнер көрдүнмээн болуп турар.
Бо талазы-биле делегейниң өске чурттарының арга-дуржулгазын өөренип көөр болза, ол-ла Американың Каттышкан Штаттарында (АКШ) байдал көңгүс өске болуп турар.
Чижээ, АКШ-тың автомобиль бүдүрүп турар 3 улуг корпорациязының бирээзи – «Крайслер» эрткен чүс чылдың 80 чылдарының эгезинде эрги удуртулгазының буруузу-биле дыка хөй өре-ширелиг болуп, буураашкынче кирген турган.
«Крайслерни» ындыг, «өлүг-дириг» аразында хүлээп алган турган Ли Якокка, чуртка хөй ажылчын олуттарны берип турар, бюджетче хөй үндүрүглерни төлеп келген корпорацияның «амы-тынын» алыр дээш, АКШ-тың парламентизи-Конгрессче «Крайслерге» банкылардан чээли алырын магадылаар гарантияны күрүне мурнундан бээрин дилээн турган.
Чурттуң экономиказының өзээ болур бүдүрүлгелерниң бирээзи – «Крайслер» корпорациязынга АКШ-тың парламентизи – Конгресс банкылардан чээли алыр гарантия-магадылалды бээрин ынчан чөпшээрээн турган.
Ынчалдыр Конгресстиң (күрүнениң) дузазы-биле «Крайслер» банкылардан чээли алгаш, саң-хөө байдалын экижидип, буураашкындан уштунуп чоруй барган. Ол дугайында Ли Якокканың «Моя карьера» деп номунда бижээн.
АКШ-ка хамаарыштыр «Крайслер» акционерлерниң хууда өнчүзүнде-даа болза, күрүне ужур-уткалыг корпорация болганындан, ону буураашкындан уштуп алыр хемчеглерни америк парламент хүлээп алганын төөгү херечилеп турар-дыр.
Тывага хамаарыштыр алыр болза, «Рестоп» база күрүне ужур-уткалыг бүдүрүлге турбуже, ону секпередип, саң-хөө байдалын экижидип, буураашкындан уштуп алыр арга-шинээн ол чылдарда солчуп турган Чазактың кайызы-даа албааны кончуг хомуданчыг.
Түңнелинде, «Рестоптуң» конкурс башкарыкчызы ооң машина-техниказындан эгелээш, бүдүрүлге баазаларынга чедир садыпкан. Ынчалдыр «Рестоптуң» подвалы-биле катай санаар болза, 3 каът конторазы, гаражтары хууда улус холунче кире берген…
«Буурашкын дугайында» ФЗ-127 дугаар хоойлунуң, хоойлунуң бодунуң сөзүглелинде айытпаан-даа болза, идеологиязында көрдүнген чажыт идеязы –
орулгазы ынчалдыр «Рестопка» хамаарыштыр база боттанган турган.
Ол дээрге буураашкын таварыштыр буураан бүдүрүлгелерниң эт-хөреңгизиниң хуужудулгазы болур.
Ам бо хүннерде Тыва Республиканың амгы Чазааның ажылдап кылгаш, ТР-ниң Дээди Хуралынче (парламентизинче) киирген «ТР-ниң 2022 чылда болгаш 2023-24 чылдарда республика бюджединиң дугайында» хоойлу төлевилелинде чонну одаар чүүл-хөмүр-биле хандырарынче көрдүнген 40 сая рубль акшаландырыышкынны аңгылап каан болуп турар.
Ол 40 сая рубль бюджеттен акшаландырыышкын республикага «Рестоптуң» буурап кааны, ооң соонда ооң өнчүзү хууда улус холунче киргени-биле, үрелип каан чонну одаар чүүл-хөмүр-биле хандырар системаны катап тургузарынче көрдүнген деп болур.
Эге дээрезинде ол акшаландырыышкын-биле кожууннарже хөмүр сөөртүр чаа улуг тоннажтыг автомашиналарны садып алыры чугула.
Республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга чаа машина-техниканы садып алганы ышкаш, алызы барып черле тургустунуп келир ужурлуг күрүне бүдүрүлгези «Рестоп-2» уургайдан кожууннарда хөмүр складтарынга чедир сөөртүр, ону чүдүрер-дүжүрер, чонга болгаш үүрмек хереглекчилерге кожуун иштинге чедирер чаа машина-техниканы садып алыр чүве болза, чоннуң ам бо хүннерде эң бергедеп турар айтырыы үзе шитпирлеттинер.
«Тывамедиабөлүк» парлалга бажыңының журналистери «Тываның даг-руда компаниязы» бүдүрүлгениң Каа-Хем уургайындан репортаж кылып турда, ТДРК-ның башкарыкчы компаниязы «Востсибуголь» КХЭ-ниң чиңгине директору Е.А. Мастернак: «Чонну хөмүр-даш-биле хандырар чаа, аңгы улуг компания турар болза, биске ажылдаары чиик болур. Чүге дээрге ол компания-биле уургайлардан хөмүр үндүр сөөртүр графикти тургузуп алгаш, ээлчеглиг одалга сезону доозулган соонда, дораан, дараазында одалга сезонунга чонга херек хөмүрнү уургайлардан ол компанияның кожуун, хоорайларда складтарынче баш бурунгаар сөөртүп эгелээр. Амгы үеде күс кээрге-ле, кыш бетинде хереглекчилер уургайлардан хөмүр үндүр сөөртүп эгелээр болгай. Ооң уржуундан ол үеде уургайларга хөмүр сөөртүр автомашиналардан узун оочурлар тургустунуп кээр чылдагааны база ында. А бир эвес кожууннар, хоорайлар складтарынче хөмүрнү май айдан эгелеп сөөртү бээр болза, күзүн, кыжын уургайларга оочур деп чүве шуут турбас апаар» дигени кончуг шын.
Хууда кижилер болгаш үүрмек бүдүрүлгелер чонну хөмүр-биле хандырар айтырыгны чогумчалыг шиитпирлеп шыдавас-тыр деп чүвени үе болгаш амыдырал көргүскен.
Ынчангаш Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг, ТР-ниң Чазаа болгаш Дээди Хуралы чонну одаар чүүл – хөмүр-биле хандырар айтырыгны черле чедимчелиг болгаш эки үре-түңнелдиг шиитпирлептерин күзээр апаар.
Аңаа ам чүгле үе херек.
Мерген КЫРГЫС.
#Экономика #Хөмүр_даш #Тываныңдаг_рудакомпаниязы #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
