Делегей чергелиг эртемден

Бистиң чаңгыс курска кады өөренип чораан эживис, Россия Федерациязының дээ­ди профессионал өөредилгениң хүндүлүг ажылдакчызы, этнопедагогиканың ака­демик Волков аттыг медальдың, Моол­дуң Копту хоорайының Хүндүткел демдээниң эдилекчизи, Тываның күрүне университединиң хүндүлүг эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, профессор Мира Викторовна Бавуу-Сюрюн – төрээн Тывавыстың ховар дээн эртемденнериниң бирээзи.

Тываның улус өөредилге адырынга бүгү назынында ак сеткилдиг бараан болуп келген хоо­чун башкылар Виктор Ондарович Бавуу-Сюрюн, Ак-кыс Ашак-ооловна Оюннуң уруу Мира Викторовна ада-иезиниң баш­кы ажылын улап, делегей чергелиг эртемден-тюрколог апарганынга өөрүп чоруур мен. Республика школаларының тыва дыл башкылары, Россияның түрк база моол дылдар кафедраларының башкыларының хөй кезии, Моолдуң Коптуң универси­тединиң моол болгаш даштыкы дылдар кафедраларының, Моолдуң күрүне университе­диниң, Турцияның Анкара уни­вер­ситединиң түрк дылдар ка­федраларының башкылары Мира Викторовнаны таныыр болгаш хүндүлээр. Ол Тываның күрүне университединге тыва дыл болгаш чогаал кафедразын 13 чыл эргелекчилээн болгаш «Тюркология» эртем-өөредилге төвүнүң директору болуп, ам-даа университетте бараан болуп, аспирантылар-биле ажылдап чоруур. Эртем шинчилел ажылдарының угланыышкыны – тыва дылдың айтырыглары, тыва дыл болгаш чогаалды школага башкылаарының айтырыглары, дылдар аразының харылзаалары, социолингвистика дээш оон-даа өске.

Мира Викторовна Россияның тюркологтар комитединиң ке­жигүнү болгаш ооң чылда болур хуралдарынга киржип, тыва фи­лологтарның ажылдарының кол түңнелдери-биле таныштырып, тюркологияның чугула угланыышкыннарын тодарадырынга үлүг-хууну кии­риштирип, сайгарылгаларлыг илеткелдерни кылып чорууру-биле онзагай эртемден дээрзин ооң ажылдары хөй катап бадыткаан. Ооң Россияда болгаш даштыкыда тюркологтарның болгаш монголистерниң аразында быжыг ажыл-ишчи харылзааларының таваа 1994 чылда бир чыл Турцияның TIKA деп организациязының чалалгазы-биле, бир чыл турк эртемденнер-биле түрк дылдарның деңнелге грамматиказын би­жиир ажылга киржип турганындан эгелээн деп санап турар. Ол-ла үеде Анкара университединиң амгы түрк дылдар кафедразынга тыва дылды башкылап база турган. Ынчангы харылзаалар ам-даа үзүлбээн, харын-даа Мира Викторовна Тур­ция­ның Анкара болгаш Измир университеттериниң эртем жур­налдарының редколлегия кежигүнү кылдыр чалаттырган. Удаа-дараа Тур­ция­­ның аңгы-аңгы хоорайларының уни­вер­ситеттеринден аныяк эртемден-стажерларның Сибирьниң түрк дылда­рының айтырыгларынга хамаарышкан шинчилелдеринге дуза кадып, оларның ажылдарын сайгаржып чоруур.

Эртем-шинчилел ажылда­ры­ның түңнелдерин чырыткан солун илеткелдери-биле Рос­сияның Москва, Новосибирск, Уфа, Казань, Улан-Удэ, Даг-Алтай, Абакан, Элиста болгаш даштыкының Турция, Моол дээн чурттарның аңгы-аңгы хоорайларында эртип турар эртем конференцияларынга киржип, делегейни эргип, Тываның адын  алдаржыдып чоруур.

Мира Викторовнаның ажыл-амыдыралында чугула черни Моолдуң болгаш Кыдаттың тывалары, оларның дылы, культуразы, амыдырал байдалы ээлеп турар. Ол төөгү 1990 чылда Тывага өөренип чедип келген 4 студентиден эгелээн деп, эртемден санап турар. Баштай Копту тываларынга чедип, оларның чугаа­зын, төөгүзүн бижидип ап турганындан, Коптунуң университединиң моол дыл кафедразы-биле эртем харылзааларын тудуп эгелээнинден баштайгы базымнарны кылган. Аңаа бодунуң аспирантызы У.Цэцэгдарьның, ооң өг-бүлезиниң, эң ылаңгыя кырган-авазының, кырган-ача­зының, ада-иезиниң үлүг-хуузу улуг деп үргүлчү онзагайлап демдег­леп чугаа­лаар. Ол өг-бүлениң ачызында өске онзагай салым-чаяанныг кырганнар-биле ужуражып, оларның чугаа­зын, сактыышкыннарын бижидип, дыңнап турганын улуг аас-кежик деп санаар. Түңнелинде Цэцэгдарь баштай «Копту тыва­ла­ры­ның дылының болгаш аас чогаалының үле­герлери» деп номун парлааш, Москвага 2013 чылда «Копту тываларының ды­лы­ның онзагайы» деп кандидат диссертация­зын башкызының удуртулгазы-биле эртем чадазын камгалаан. База бир бөлүк чурттап чоруур Моол тывала­рын Цэнгэл тывалары деп ат-биле билир бис. Демги-ле 4 студентиниң ийизи Х.Гансух, Б.Баярсайхан – оларның тө­лээ­лери, боттарының чурт­таштарының дылының онзагайын шинчилээш, 2009 чылда Новосибирскиге эртем адын кам­галаан. Цэцэгдарь, Гансух, Баярсайханның ажылдары Моол тываларының дылы Тывада тыва дылдан улуг ылгалдыг-даа болза, чаңгыс дылдың үш аңгы аялгалыг даштыкы диалектизи деп бадыткаар арганы берген. Эң-не кол чүүл – ук тываларның уругларынга диалект байдалынга бижээн өөредилге ному таарымчалыг деп түңнел үндүргеш, оларга тускай өөредилге номнарын бижиир теоретиктиг үнде­зинин тургусканы. Моолдуң Цэн­гэл тываларының уругларын эге школага боттарының төрээн тыва дылынга өөредир айтырыг­ларны шиитпирлежип берип, 2013 чылда 1-ги класска өөредилге номун ЮНИСЕФ деп делегей организациязының акшазы-биле парлаткан. Бо ажыл Моолдуң Өөредилге болгаш эртем яамызының Өөредилге институду-биле кады чоруттунуп турар. Ында эртемден башкының аспирантызы Х. Гансух ол хамык ажылдарның моол таладан кол күүседикчизи. Моолдуң Өөре­дилге болгаш эртем яамы­зы, Чазаа ол ажылды деткип турар. Цэнгэл тываларының дылы бистиң тыва дылывыс­тан ылгалы улуг болгаш Тывада ажыглап турар өөредилге номнарында бичии уругларга билдинмес таварылгалар хөй болуп турар, ынчангаш оларга диалект байдалынга таарыштыр тургускан номну кылган. Бирги класстың тыва дыл номун дээди категорияның логопед башкызы Алефтина Байдосовна Ондар, педагогика эртемнериниң кандидады, Тываның күрүне университединиң педагогика кафедразының эргелекчизи Наталья Чоодуевна Дамба олар кылышкан. Ол бүгү ажылдарны Мира Викторовна удуртуп, баштап турар. Шак ынчаар Цэнгэл тываларының 2007 чылда Тыва Чазакка киирген дилээн күүседип эгелээн. Аңаа чаңгыс эвес чыл негеттинген деп чүве көстүп турар. Ам-даа 2-5 класстарга тыва дыл, номчулга номнарын тургузар, а 1-2 класска ажыглаар сан, бойдус ном­на­ры­ның очулгазын кылыры негеттинип турар. Ол ажыл шуудай бээринге бүзүрел улуг.

Моолдуң бир онзагай бөлүк тывалары Хубсугул аймактың Цагаан-Нур сумузунда чурттап чоруур. Оларның дылын немец эртемден Элизабет Рагагнин шинчилээш, тускай эртем ажылын кылган. А Мира Викторовна оларның дылын бодунуу-биле онзагайлап көрүп, ийи аңгы бот-онзагай тыва диалектилерниң (Тожу болгаш Кунгуртуг) эдилекчилери чаңгыс черге келгеш, моол дылдың салдарынга база алзып, чаа тургустунуп кел чыдар бир онзагай диалект деп санап турар.

2013 чылдың чайынында Моолда чурттап чоруур ивижи тываларның (моолдар оларны цаатан дээр) ажы-төлүнге тыва дылын өөредириниң база уругларның өөредилгезинге шаптыктыг болуп турар байдалдарны шинчилээр сорулгалыг Американ-моол-российжи төлевилелди Моол тала организастаан. Орус талазындан удуртукчу кылдыр Мира Викторовнаны чалааны анаа эвес. Чүге дээрге демги-ле үстүнде 4 студентиниң бирээзи Ч.Оюунбадамның бот-идепкейи, киржилгези улуг болган. Ол башкызының сүмези, деткимчези-биле уругларның кичээл үезинде ажыглаар ажылчын кыдырааштарын белеткээш, парладып алыр аргалыг болган. Американ тала бир ай иштинде 70 хире уругну ийи лагерьге дыштандырбышаан, тыва дылынга сонуургалды оттуруп, өөредир ажылды, Барыын-Тайгага болгаш Чөөн-Тайгага лагерьлерниң хандырылгазын долузу-биле акшаландырган.

Мира Викторовна шак ын­чаар Моол, Кыдат тываларынче удаа-дараа чедип, оларның дылын шинчилээр экспедицияларны чорудуп, ол дугайында Тыва телевидениениң болгаш радио дамчыдылгаларынга киржип, дорт эфир дамчыштыр кылып чоруткан ажылдары-биле бисти таныштырып, магадаткан. Ол чүгле Тывада эвес, делегей чергелиг моол, кыдат, казах эртем ажылдакчылары-биле доктаамал ужуражып, ол девискээрде чурттап чоруур тываларның дыл-домаан шинчилээр кады ажылдажылга дугайында дугуржулгаларны, медээ солчулгазын доктаамал кылып чоруур. Чогум-на Мира Викторовнаның удуртулгазы-биле беш аспирант филология эртемнериниң кандидады деп эртем чадазын чедип алганнар. Өске ийи аспирантылары – О.В.Дамбаа, А.М.Соян база-ла башкызының адын сыкпаан.

Эртемге хамаарыштыр солун төле­вилелдерни кылып чоруп тургаш, шинчилел ажылынга сонуургалдыг аныяк эртемденнерни, студентилерни деткип, оларның эртемче баштайгы оруун ажыдып берип чоруур дагдыныкчы-дыр. Ол сеткилиниң ханызындан Тываның күрүне университединиң удуртулгазынга өөрүп четтиргенин илередип чоруур: бирги ректор Орлан Базырович Бузур-оол-даа, Николай Григорьевич Дубровский-даа, Сергей Октяевич Ондар-даа кажан-даа чажам дивейн бүгү талалыг дузалажып турганнар. Ол ажыл амгы ректор Ольга Матпаевна Хомушкуга база солун болуп, деткиир деп бүзүрели улуг, чүге дээрге ол эртем талазы-биле проректорлап тургаш, Мира Викторовнаның кылып чорудуп турган ажылын билир турган.

Амгы үеде эртем ажылдары­ның ак­шаландырыыш­кынын янзы-бүрү фон­дуларның конкурстарынга киржип тургаш че­дип алыр чурум Россияда калбарган. «Тюркология» эр­тем-өөредилге төвү Россия чер­гелиг конкурстарга киржип, төлевилелдери доктаамал көскү чедиишкиннерни эккеп турар. Бо ажылга чүгле башкылар эвес, аспирантылар, студентилер база киржип турар. Башкылаашкындан аңгыда, доктаамал улуг хемчээл­диг төлевилелдер удуртуру хөй үени негээр. А сонуургал улуг болза, кижи ону эс­кербес. Оон аңгыда хөй санныг чаңгыс үзел-бодалдыг коллегаларлыг болгаш, ажылдың бергезин-даа билбейн баарын башкы-эртемден меңээ та­йыл­бырлады. Кажан-даа боду­нуң башкылары Ш.Ч. Сатты, Е.И. Убрятова, В.М. Наделяев, М.И. Черемисинаны сактып, оларны үлегер кылып чоруур. Амыдыралында-даа, ажылында-даа башкызы Е.Б. Салзынмааны кончуг хүндүлээр, кол сүмелекчим деп санап чоруур. Ооң эртемден болурунга кол рольду Новосибирскиниң лингвистика школазы ойнаан; бодунуң ажылынга хамаа­рылганы, эртемден кижиниң туружу деп чүүлдү аспирантураның бирги хонуктарындан эгелээш, академиктер А.П. Окладников, Т.И. Заславская, А.П. Деревянко болгаш өскелерден-даа көрүп, медереп билгенин меңээ тайыл­бырлады.

Ол чүгле эртем ажылы-би­ле кызыгаарлаттынмайн, шко­­лага Федералдыг күрүне стан­дарттарынга дүүштүр 5-11 класс­тарга тыва дылдың чаа программазын, өөредилге номнарын тургусчуп турар. Ырак көдээ черниң башкыларынга арга-сүмени берип, улуг дузаны көргүзүп чоруур. Ооң чогааткан төлевилелдери-биле Мөңгүн-Тайга, Тере-Хөл, Барыын­Хемчик, Чаа-Хөл кожууннарның школалары ажылдап турар. Оларның ажыл­да­рының түңнелдерин удавас көрүп, ном­чуур бис. Ам­гы үениң сайзыраңгай харылзажыр чепсектериниң дузазы-биле студентилериниң онаал­галарын-даа, ыракта шко­ла­ның өөреникчилериниң, башкыларының кылган ажылдарын-даа хынап күш четтигип, арга-сүмелерин айтып берип чоруур. Ооң ажылы мооң-биле кызыгаарлаттынмас, студентилерге өөредилге номнары, семинарлар, билиг бедидер курс­тар ажылын делгереңгей бижиир болза, ол делгем чугаа апаар. Делегей чергелиг улуг эртемден, башкы Мира Викторовна Бавуу-Сюрюннуң эртем ажылдары хөй талалыг болуп, шинчилел ажылдары-биле делегейниң эртемденнерин чылдан чылче улам-на сонуургадып турар.

Мира Бавуу-Сюрюн кайгамчык биче-сеткилдиг, бодунга болгаш коллегаларынга негелдези улуг, чогум-на ындыг бедик билиг мергежилдиг башкыга чоргаарланып, бодум хуумда кезээде хүндүлээр мен.

2019 чыл. Частың башкы айы. Бир катап угаадыглыг, элдептиг дүш дүжээн мен. Ол дүштүң утказы сагындырыг деп билдим. Бурунгу түрк эртемден кижи. Узун-шыырак дурт-сынныг, карактары эзирнии дег, шевергин кырлаң думчуктуг, көрүжү делгем, бууруул баштыг эр кижиге орук черге дужа бердим

Ол кижи салаазын дорт-ла арнымче айтып, – ол бир делегей чергелиг тюрколог алдар-аттыг улуг эртемдениңер канчап хүндүлеп көрбес улус боор силер… Мээң сөзүм Силер бүгүдениң арын-нүүрүңерге болзунам…

Черниң чери-даа эвес тыва дыл кафедразында, караам чажы саалады агып, боданып-ла олур мен. Ол карак чажы амдыы бурунгу түрк эр кижиниң меңээ хөлчок хомудаан сеткили чоор бе? Ооң соонче үр-ле көрүп, боданып артып калдым...

Мира Викторовна тыва дылдың чажыттарын бүгү делегей чергелиг российжи чыыштарга, бедик индирге өткүт үнге, хостуг, чоргаар ырлап шыдаан көскү эртемден болур. Делегей чергелиг улуг эртмден Тывада барынга хуумда чоргаарланып, улуг өөрүшкү-биле ынчаар оттуп келдим.

Ынчалза-даа, дүшке кирген бурунгу түрк эр эртемденниң шивейликтир көрген көрүжү хүнзедир сагыжымдан ыраваан.

Ол бүгү дүжүм болза-даа, тывалар чамдыкта, бот-ботта­рывыска кам чок, деткижип билбес байдалывысты миннип, бурунгу мерген өгбениң мурнунга буруулуг кижи дег көзүлдүм…

Дүжүмнүң баажызы тывызык дег, дүүшкүнү кайда чоор.

Мээң бодумда чадавас. Сагыш-сеткилим чиндип, саар­зык бодалга алзып-ла чор мен. Элдептиг дүш дүжедим, эжим…     

Лидия ИРГИТ.