Культура
Чаа театр сезонунда республиканың культурлуг амыдыралында улуг ужур-уткалыг чаартылга – Тываның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының удуртулгазының солушканы болган. Ооң директорунуң хүлээлгезин күүседири-биле ТР-ниң Культура болгаш туризм яамызының дужаалы ёзугаар РФ-тиң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң улустуң чурукчузу, “Моолдуң культуразының хүндүлүг ажылдакчызы” медальдың эдилекчизи Начын Кара-оолович Шалыкты томуйлаан. Кол режиссёрунга Тываның алдарлыг артизи Сайдаш Бегзиевич Монгуш томуйлаткан. Ол ышкаш режиссерлар бөлүү база чаартынган. Оларга Тываның алдарлыг артистери Орлан Октяевич Монгуш, Леонид Ондарович Каң-оол, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Альберт Кирович Хомушку хамааржыр.
86 дугаар ажыттынган театр сезонунда чаа режиссёрларның ажылының планы болгаш коронавирус халдавырлыг аарыгның нептереп, кызыгаарлаашкынны шыңгыыраткан үеде, Тываның кол культура өргээзиниң канчаар ажылдаарының дугайында октябрь 28-те “Тува 24” каналга “Хүннүң интервьюзу” деп теледамчыдылга эрткен. Аңаа театрның режиссерлары-биле журналист Татьяна Рамазанова чугаалашкан:
– Тыва театрның бүгү артистери болгаш ажылдакчыларының 90 хуузу хамчыктыг аарыгга удур тарыдып алганын ТР-ниң Культура яамызы дыңнадып турар-дыр. Ону чүге чугаалай бердиң дээр болза, В.Көк-оол аттыг Национал театрның 86 дугаар сезону ажыттынганда, кызыгаарлаашкын шыңгыыраанда, артистеривис кандыг байдалга ажылдаары сонуурганчыг-дыр. Октябрьның 30-ден ноябрь 7-ге чедир чарлаттынган локдаун үезинде чонувус театрга шии, концерт көөр аргалыг болур бе, Сайдаш Бегзиевич?
Сайдаш Монгуш:
– Чарлаттынган кызыгаарлаашкынныг үе дургузунда чонувустуң культурлуг дыштанылгазын хандырары-биле база санитарлыг негелделер ёзугаар хөй кижи кудумчуже үнүп, аай-дедир аргыжылга кылбазы-биле бистиң Тыва Республиканың Культура болгаш туризм яамызының айтыышкыны ёзугаар бис чонувуска шиилеривис болгаш концерттеривистиң видео бижидилгелерин интернет таварыштыр көргүзер ужурлуг бис. Ол ышкаш режиссерлар, артистер-биле дорт эфирлерни база чорудар бис.
– Ол бүгүнү театрның ютуб каналынга көргүзер силер бе?
– Ийе. Эрткен чылын база ындыг дуржулга турган чүве. Бо чылын чаартынган чүүл чүл дээрге, интернетче үндүр салыр хемчеглеривистиң шынарын экижидери-биле үш камераны ажыглап тургаш, дорт эфирлерни бижидер бис. Ол дорт эфирлеривис ютубка болгаш социал четкилерге үнер.
– Көрүкчүлерниң билири, көрүксээри кандыг шиилерни интернетче салыр силер?
– Тываның Культура яамызының негелдези болгаш сүмелээни ёзугаар, интернетче үндүр салыр шиилерниң видео бижидилгезиниң шынарынче улуг кичээнгейни салган бис. Ол дээрге чаңгыс черден, чүгле ниити пландан тырттырган оюн-көргүзүглерни аргалыг болза салбазын кызыдар бис. Шынап-ла, ындыг онлайн-шии шынар чок дээрзин билген бис. Үн бижидилгези база арай аскап турган. Ам ол шии, концерттерниң шынарын экижиткеш, салыр бис.
– Чаа театр сезонунда чаа дөрт шиини белеткээр деп турар-дыр силер. Сайдаш Бегзиевич, силер Ганс Андерсенниң “Айлаң кужун”, Фёдор Достоевскийниң “ Кем болгаш яла” деп шиизин Альберт Кирович мюзикл кылдыр тургузар дээн, а классикага хамаарыштыр Гарсия Лорканың “Ханныг куда” деп шиизин Орлан Октяевич тургузар дээн планыңар кончуг байлак болгаш онзагай-дыр. Баштай мюзикл дугайында чугаалажып көрээлиңер. Достоевскийниң ол драмазын мюзикл кылып болур чүве бе?
Альберт Хомушку:
– Ийе, харын, Достоевскийниң “Кем болгаш ялазын” мюзикл кылдыр салыры болдунмас деп, улус чугаалаар. Ындыг-даа болза театрның литературлуг килдизиниң аныяк ажылдакчызы Кежик Коңзай сценажыткан шүлүглелин бижип эгелей берген. Ниитиниң ырлары база турар. Шииниң аялгалыг кезээн композитор Илья Синкин бижиир.
– Ынчап кээрге, чогаадыкчы ажыл кидин түлүк эгелей берген ышкажыл?
– Ийе. Сценарий белен. Рольдарны хуваап доозуп тур мен. Бөгүн кол режиссерга көргүзер мен. Ол ышкаш шииниң пластиказын тургузары-биле балетмейстер кылдыр Орлан Октяевичини дилээн мен. Бис ооң мурнунда чылдарда кады мюзиклдерни тургузуп турган бис, дуржулгавыс бар. Тааржыр улус бис.
Орлан Монгуш:
– Ийе, оон бээр элээн үелер эрте берген. Эң баштайгы кады кылган ажылывыс Л. Бернстайнның “Вестсайдының төөгүзү” деп аттыг чүве. Дыка онза мюзикл. Ам үелер эрткенде, база катап чаңгыс кожугда болуп, эштерим аразынга ажылдаары-биле чалатканымга өөрүвес аргам чок.
– Орлан Октяевич, силер “Ханныг куда” деп шиини тургузар режиссер болурундан аңгыда, балетмейстер кылдыр база ажылдаар ышкажыл силер?
– Ийе. “Ханныг куда” деп шиини бодум хуумда шагда-ла, беш-алды чыл бурунгаар, салыр деп бодап чораан мен. Ам бо удаада Москваның И. Кобзон аттыг театр уран чүүлүнүң институдун доозуп, шии режиссёру деп үш дугаар дээди эртем чедип алгаш, күзээн бодалымны ам-на боттандырар деп турарым бо. Ол шииниң орустан тыва дылче очулгазын безин шагда-ла белеткеп алган мен. Ам шииниң аялгалыг каасталгазын канчаар кылырын боданып, бо эш-өөрүмден сүме айтырыксап турар мен.
– Силер база шиини тургузуп кириптеринге белен ышкажыл силер?
– Амдыызында арай элек. Ол шиини келир чылдың март-апрель айларында салыр деп планнап каан чорду.
– Бо хүннерде артистер канчаар ажылдап турар?
Сайдаш Монгуш:
– Бо кызыгаарлаашкынныг хүннерде хөй кижи чыыр эргевис чок. Шиилерде киржип турар артистер-биле белеткел ажылдарын (репетицияларны) чылдырып каан бис. Бо хүннерде чүгле дорт эфир киржикчилери болгаш ону организастап турар каш кижи график ёзугаар театрга кээп ажылдаар.
– План бар. Режиссер бүрүзү аңгы шиилиг, ону белеткеп кириптеринге шупту белен. Ынчалза-даа амдыызында онлайн хевирге дорт эфирлер болгаш шиилер, концерттерниң видео хевирин көргүзеринге-ле өйлежип турар ышкажыл силер?
– Шак-ла ындыг. Чогум бөлүк улус киржилгези чок ажылдар дөмей-ле чоруп турар. Чижээ, Альберт Кирович мээң тургузар шиимге аялганы чогаадып турар, Орлан Октяевич пластика талазы-биле шимчээшкиннер чогаадыр ажылын эгелей берген. Дөмей-ле ажыл уламчылап турар-дыр ийин.
– Г.Х. Андерсенниң “Айлаң куш” деп чогаалын тыва дылче кым очулдурган ирги?
– Ону театрның литературлуг килдизиниң эргелекчизи, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Орлан Дайынчыевич Дамба-Хуурак очулдурган.
– Чүге Андерсенниң “Айлаң кужун” шилип алганыңар ол? Чогум чогаалдың хемчээли бичежек-даа болза, ында кончуг ханы утка сиңниккен деп билир мен.
– Мен кезээде классика салыр күзелдиг турдум. Бодум хөөмейлеп, ырлап чоруур болганымдан ындыг бе азы та чүге чүве, эскерип чоруурумга, национал ыры-хөгжүмнү чон аразынга нептередир угланыышкынныг, этниктиг талазын колдаткан ажылдар кезээде меңээ таваржыр болуп турар. Диплом ажылын кылып турумда, Александр Даржайның бижээни “Чадаган” деп тоолунга үндезилээн база-ла национал хөгжүм-аялгалыг шии таварышкан. Ол-ла бүгүнүң кол утказы – чараш чүүлге ынакшылды, ава кижиниң чүрээн оттуруптар уран чүүлдүң күжүнүң дугайында болуп турар. Сактырга-ла, бир-ле көзүлбес күш мени чедип алгаш, ол талаже углап турганзыг болуп турар диин. Херек кырында, шупту чүвениң эгезин РФ-тиң алдарлыг артизи, Тываның улустуң артизи Алексей Ооржак меңээ айтып берип, сүмелеп чораанын ам эскерип чор мен. “Чадаганны” база ол сүмеледи, ооң мурнунда анаа артист болуп ажылдап турган үемде, “Хөөмейлеп чоруур кижи-дир сен. Андерсенниң “Айлаң кужун” номчуп көр даан” – дээн кижи. Ам бо хүнде бо шиини тургузар дээним, улуг режиссернуң мурнунга өрем төлээни-даа эвес, а Алексей Ооржак-биле “төнмээн чугааны” шак мынчаар доозар ужурлуг апарганымны билдим.
Шак-ла ындыг байдалды бистиң дөрт дугаар режиссёрувус Леонид Каң-оол база эскерип турар. Ол Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң бижээн чогаалынга үндезилээн “Модэ” деп шиини бо чылын тургузар. Ол база Алексей Ооржактың эгелээшкини. Чогум бо, аравыста чок, улуг режиссерувустуң үш улуг шиилерни салыр дээн бодалы кайгамчык. Бир дугаары, “Кым сен, Субедей-Маадыр?” Бо шии амгы үеде тыва театр уран чүүлүнүң дээди чадазында турар деп чугаалаар болза, бичии-даа хөөредиг болбас. Ийи дугаары, “Күлтегин” деп шии. А үш дугаары, “Модэ” деп шиини Алексей Кара-оолович салып четтикпейн барган. Бо чылын ол шиини бистиң дөрт дугаар режиссерувус, Тываның алдарлыг артизи Леонид Каң-оол салып, тыва театрның мурнундан хөйге билдингир чораан режиссерувус Алексей Ооржакка мөгейиг, хүндүткелдиң болгаш сактыышкынның демдээ кылдыр салыр дээн. Ооң-биле бис улуг өревисти эгиткенивис ол боор. Ол ышкаш келир чылын Алексей Кара-оолович Ооржак чораан болза 70 харлаар турган. Бистиң театр аңаа тураскааткан хөй хемчеглерни планнап алган бис. Чыл дургузунда Алексей Кара-ооловичиниң тургускан шиилерин көргүзер болгаш артистер аразынга “Ойнаттынмаан рольдар” деп мөөрейни чарлаар бис. Ол артист кижиниң хууда чогаадыкчы ажылы болур. Ооң түңнели-биле театр база бир улуг шиини тургузар чадавас бис.
– Планыңар-даа элбек-тир. Кол-ла чүве, бо хамчыктыг аарыгны тиилеп алырывыс. Ол шаптараазыннар силерниң чогаадыкчы ажыл-ижиңерге шаптыктавас-ла болзунам. Көрүкчүлер театрже хостуг кирип, 100 хуу кылдыр залды долдур олуруптар үе келир-ле болзунам. Силерни көрүп олурарга, артист кижи режиссер апарган, режиссер кижи хореографияны-даа кылыр, ырлаар-даа кижи шиини тургузуп турар, хөй талалыг режиссерлар-дыр силер. Бо шак мындыг хевирлиг ажылдаары чүгле национал театрларда бар болуп турар бе?
Альберт Хомушку:
– Делегей дуржулгазында кандыг-даа театрларда шупту дөмей, барык дөмей. Чижээ, мен артист чорааш, режиссерлар роль бээрге, албан бодумнуң көрүжүмнү база чугаалап турган болгаш режиссер болур күзел ынчаар чоорту тыптып келген.
– А силерниң база ойнаксап чораан ынак рольдарыңар бар боор аа?
Орлан Монгуш:
– Мен театрже балетмейстер кылдыр киргеш, ол олчаан артып калганым бо. Хөй шиилерге шимчээшкиннерни чогаадып тургаш, чоорту артистер аразынче кижи кириксей бээр чораан. Алексей Кара-оолович мени хөйнүң киржилгелеринче актер кылдыр киириштирип, бичии рольдарны-даа берип турган. А кажан режиссер эртемин чедип алыр дээш өөренип кире бергенимде, бисти актер болгаш режиссер кылдыр өөреткен. Өөренип турган үемде, Гамлеттиң монологун очулдургаш, күүседип турганым сактып келдим. Чогум-на актер кижи бүрүзү эвес-даа болза, хөй кезииниң ойнаксаар ролю Гамлет деп билген мен. Бо чоокта чаа театрның аныяк артизи база Гамлетти ойнап турду. Ол дээрге бодунуң хууда чогаадыкчы ажылы болган. Солун болду.
– Гамлеттиң ролю чүге ындыг ойнаксанчыг болуп турарыл?
Сайдаш Монгуш:
– Мен бодаарымга, ында кызыгаар чок бодал делегейи бар. Гамлеттиң ролюнда шынныг чорук болгаш хүлээлгезиниң аразынга шилилгени канчаар кылыры солун. Көрүкчү кезээде актер кижиниң ойнап турар ролюнда шилилгени, шын шилилгени кылырын манаар, сонуургаар. Шыны-биле чугаалаар чүве болза, Гамлеттиң ролюнуң чажыды дээрге, ооң тывызыксыы. Чамдык улус Гамлетти семис, кырган кижи кылдыр чугаалаар, өскелери ону аныяк, чараш тажы оол дээр. Чамдыктары кортук кижи кылдыр билип турар, өскелери ындыг эвес деп маргыжар. Ынчангаш, ам-даа ол тывызык болуп артпышаан.
– Дыка солун-дур. Чугаавысты мооң-биле доозуп тура, бо кызыгаарлаашкынныг хүннер силерге ёзулуг чогаадыкчы ажыл-биле байлак болурун күзедим. Чараш шимчээшкиннер чогааттынып, аялгалар бижиттиннер-ле болзун! Дамчыдылгага келгениңер дээш четтирдим.
– Силерге база чедиишкиннерни, кадыкшылды күзедивис! Байырлыг.
К. МОНГУШ очулдурган.
