ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглээн төөгүлүг чыл адакталып келген. Бо чылдың дургузунда Тываның хөгжүлдезинге көскү исти арттырган билдингир кижилер дугайында хөй материалдар солун-сеткүүлге бижиттингилээн. Бо удаада номчукчунуң кичээнгейинге эң баштайгы херээжен даш чонукчузунуң дугайында чугаалаксадывыс.
Декабрь 10-да Тываның бир дугаар херээжен даш чонукчузу, И.Е. Репин аттыг Күрүне шаңналының лауреады, Тыва АССР-ниң алдарлыг чурукчузу, “Шын” солуннуң чажыды Раиса Ажыевна Аракчаа чораан болза, 96 харлаар турган ийик.
Р
аиса Аракчааның ады совет үеде чүгле Тывага эвес, а делегейге диңмиреп турганын төөгү материалдары бадыткап турар. Ооң хөй талалыг чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында болгаш Тываның ус-шеверлериниң даш чонар уран чүүлүнүң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу, шынап-ла, улуг дээрзин С.И. Вайнштейниң “Тываның улусчу уран чүүлүнүң төөгүзү”, С.М. Червоннаяның “Тыва Республиканың чурукчулары” деп бижээн ажылдарындан хөйнү номчуп болур.
Ооң 1965 чылда бир дугаар чонар-даштан аът дүрзүзүн чазаан ажылы хөй мастерлерниң бедик үнелелин алган. Ол болгаш өске-даа ажылдары 1970-1980 чылдарда Бүгү-россия чергелиг делгелгелерже үнүп эгелээн. Бир дугаар тыва херээжен даш чонукчузунуң чонар-даштан чазаан ажылдарын Индия, Германия болгаш өске-даа даштыкы чурттарның чону сонуургап, мастерниң бодун чалап, солун делгелгелер болгаш ужуражылгаларны хөйнү чорудуп турган.
Бо хүнде алдарлыг даш чонукчузунуң 1960 чылдан эгелээш 1990 чылдарга чедир чазаан 100 ажыг ажылдары Тываның Национал музейинде шыгжаттынган. Раиса Ажыевнаның база бир ажыдыышкыны, чонар-даштан чүгле дириг амытаннар эвес, а амыдыралга ажыктыг, чижээ, карандаш сугар саваны, аяк-сава аймаан чазап эгелээн улустуң бир дугаары кылдыр санадып турары болур. Ол дугайында төөгү материалдарында маргыш чок киирген.
Бо хөйге билдингир даш чонукчузунуң чурттап эрткен амыдыралының дугайында болгаш кайда-даа бижиттинмээн барымдааларны ооң чеди кады төрээннериниң аразындан чаңгыс арткан дуңмазы – 87 харлыг хоочун башкы Данаа Ажыович Түлүш сактыышкыннары-биле үлешти.
“КОНТРЛАР” ДИРТИП ӨЗҮП КЕЛДИВИС
Ада-иевис Чаа-Хөлдүң Кара-Тал Түлүштеринден үнген улус. Ачамны Дүктүг-Ажы Чамыяңович Түлүш дээр, авамны Кызылбай Көк Ховалыговна дээр. Ынчаарга бис 1941 чылга чедир аас-кежиктиг, бүдүн-бүрүн, мал-маганныг, багай эвес чурттап чораан бис. Шупту чеди кижи бис: улуг акым – Кускайлы, угбаларым – Раиса, Наталья, Ийне (Нина), ооң адаанда мен, дуңмаларым – Мария, Александра. Бо хүнде мен чааскаан арткан мен.
1941 чылда чүве. Январьның кончуг соок хүннериниң бирээзинде кыштаавыска кежээки мүн манап олурган бис. Хенертен ыттар ээре берген соонда, үнүп чадап, четтикпейн турувуста, бирээзи орус, бирээзи тыва, ийи кижи кирип келген. Ачамче дораан боозун аннып: “Тур, ашак! Холуң көдүр!” – дээш, ачамны үжеп эгелээн. Оон ачамны бистен адыра, азыгга олуртуп алганнар. Үжеп-үжеп, чүнү-даа тыппааннар. Ачамны ынчаар-ла кежээки чем-даа ишпээнде, бодунуң аъдынга эзертээш, олуртуп алгаш, чоруй барган. Чүү дээш тудуп аппарганын кым-даа билбээн, биске ол келген улус чүнү-даа чугаалаваан. Эртенинде дыңнаарывыска, ол дүне Чаа-Хөлден алды кижини тудуп алгаш барган болган. Оларның аразында ачамның кады азыраан дуңмазы Айыр-Санааны (шолазы Чарык-Баштыг дээр) база тудуп апарган болган...
Сөөлүнде дыңнаарывыска, “Контр херээ” дээш буруудаан дээн. Ынчаар-ла авам чеди ажы-төлү-биле кыштагга чааскаан артып калган. Ачамны тудуп аппарган соонда мал-маганны шуптузун хавырып аппарган. Бистиң өөвүс чанынче улус-даа чагдавас, аалдар кожа хонмас. Кады чурттап турган аалдар шупту көжүп чоруй барган. Оспаксыргай чаңгыс өг апарган бис. Улус бисти оюп эртер, “контрлар” дээш шупту бак көөр турду. Авам аңаа кыштааш, Чаа-Хөлдүң Кара-Талда Көжээ-Бажы деп чазаавысче көжүп бадып келген бис.
КОКАЙГА МАЛЫН КААП БЕРГЕН ДЭЭШ ШИИТТИРГЕН
Дөрт айда ачам сугну Шагаан-Арыгга ТАР-ның үнүүшкүннүг суду шииткен дээр чораан. Бис корткаш, ынаар барбаан бис. Сураан дыңнаарывыска, ол улусту Шагаан-Арыгның клувунуң сцена кырынга олуртуп алгаш, долгандыр кызыл пөс-биле кажаалааш, боолуг шериглер дөрт чүгүнде туруп алган турган дээр. Ачам сугну көөрге, кижи таныыр аргажок арып-дорупкан, чудааны кончуг болган. Эгезинде дөгерезин адып шиидер дээн. Буруудаттырып турар чүүлү дээрге, ынчан ТАР үезинде малдың бажын 2 сая чедирер деп чарлык үнген турган. Араттарның малын бүрүткеп алгаш, чылдың-на мал бажын санап, хынап турган. Бир эвес малы тудаан, чудап өлген азы кокай тудуп каан, оорлаткан болза, малының бажы эвээш болган улусту “контр” дээш тудуп, хоругдап турган.
Ачамны буруудаткан чылдагааны, 1940 чылда күзүн угбам Нина-биле хой кадаргаш, кежээ киирерде, хоювустуң чартыы үстүп чыдып калганын билбээн болган бис. Ачам ол дүне үстүп чыдып калган хойларның соондан дораан чеде бээрге, шуптузун кокай тудуп каан болган. Эртенинде арбан даргазы ону билип кааш, айыыл чок чериниң улузунга дыңнадыпкан болган. Ачамны ынчан база өжегерээн малын кокайга каап берген дээш, шаг болган. Оон эгелээш-ле чүү-даа боорга, багай-ла, буруулуг-ла кижи ачам болу берген. Ооң кадында 1941 чылдың кыжын Кара-Талдың школазы база өрттени берген. Ону база контрлар өрттеткен дээш, ачамга шамнаан. А херек кырында бистиң-биле кады чоруур Чолдак-Хелиң деп кижи турган. Шала угааны база четпес чораан кижи чүве. Ол ынчан школага одакчылап турган. Дүне одап тургаш, кичээнгей чок болганындан көс чаштааш, өрт өөскүп үнген болган. Оон ол кижи боду кортканындан хараалчаже (дошта оюп каан суг) шурай берген. Ынчаар барган.
ОРНУКШУТКАН ЧЕРИН БЕЗИН БИЛБЕС БИС
Кара-Талга турувуста, мал бажы өскелерден хөй турган-даа болза, ачамның азыраан адазы угундан тура мал-маганныг, бай чурттап чорааны база чылдагаан болган. Феодалдар ажы-төлү дээш эгезинден тура кыдыглап турганын сөөлүнде билген бис. Суд шииткелин кылган. Ачамның дээди шииткелин ТАР-ның Биче хуралының президиуму 8 чылга солуп каан деп дыңнаан бис. Ол-ла.
Та кайы лагерьже аппарган, кажан, каяа, канчап барганын кым-даа мынчага чедир билбес. Чаңгыс сөс-даа келбээн. Ачамның орнукшуткан черин-даа көрбээн бис. Архивте безин ооң дугайында чаңгыс-даа саавыр чок. Бо хире улгаткыжемге чедир сагыжым өйүп чоруур айтырыг бо.
Ачам 1901 чылда төрүттүнген кижи. Боду кончуг шевер кижи. Ол үеде чоок-кавының чаңгыс өг ыяжы кылып билир кижизи ачам чораан. 1941 чылда, тудуп аппаар мурнуу чарыында, кыштаанга боду бажыңны тудуп алган турган. Черле чазаныр. Авам база даараныр. Кара-Тал арбанының аалдары авамга хеп-сын чагып, даарадыр турган. “Зингер” дээр даараныр машиналыг турган. Ол кыжын ачамны тудуп аппаарда, мал-маганны хавырып турда, авам ол машиназын чажырыпкан. Ооң ачызы-биле ачам чокта, каш чыл дургузунда улус чагыы даарап берип чорааш, хөй ажы-төлү, бисти, азырап өстүрүп алган. Кончуг чараш тыва тону турган. Ону хавырар дээрге, кедип алгаш, шуут бербээн. Каш чылдар эрткенде, амыдырал шуут кызагдап келгенде, авам ол тонну кызырак беге орнапкаш, бистиң кыштап чиир эъдивисти ынчаар ылдыртып алган.
Ававыс аарааш, 1944 чылда кыжын чок апарган. Ол ынчан Драпан деп акым авамны ораар пөс тыппайн кыжын чоок-кавы суурларның садыгларын шуптузун кезээш, аъды бусталып турар кылдыр шаап тургаш, кожа аалдан арай деп ак пөс тып эккелгеш, аңаа ораагаш, ажааган.
Эгезинде улус-чон бистен хоорлуп чоруй баарга, ыыткыр чүве чугаалавас, улустуң соок караан көрбес дээш, кончуг шимээн дааш чок, ачавыс дугайында сураглаарындан безин коргар турдувус. Чылдар шуужуп, үе өскерлип-ле турар. Бир-ле черден медээ дыңналып-ла кээр боор деп, бүгү назынымда манап келдим. Чок. Архивтерде-даа кандыг-даа медээ чок. Оода дириг чорааш, ачамның орнукшуткан черинге чаңгыс катап четкен болзумза деп бодаарымга, чүү-даа билдинмес, хөрек-чүрек сыңышпастай бээр-дир.
ТЕЙ КЫРЫНДА ХАР ДҮРЗҮЛЕР
Раиса угбам ачавысты хоругдап аппаар үеде 16 харлыг турган, мен 7 харлыг турган мен. Авамга дузалажыр дээш, угбам сургуул-даа кирер чай чок болган. Мал кадарар киживис база Раиса угбам турган чүве. Ол бистиң ойбак-дыдыывысты септеп, хол-хаптары, чүвүр-хөйлең дээш кедер хеп аймаан шуптузун даарап турган. Бичиизинден тура кончуг шевер кижи.
Раиса угбам хой кадарып чорааш, даянгыыжы-биле хөртүк кырынга бир-ле дүрзүнү чуруй шааптар, азы хардан мал дүрзүлерин чай кадында кыла кааптар. Ырактан көөрге, шынап-ла, тей кырында хой азы өшкү харап алган турар ышкаш, агара берген турар боор чүве. Ону бичии улус дыка сонуургаар турган бис. Оон каш хонганда хадыза-хадыза, ол хар дүрзүлерден чүү-даа артпайн баар.
Улуг акым мал-маганга сиген-ширбиил белеткээр, одаар от-көс чыыр дээш, шуут чай чок. Ынчаар-ла боттарывыс борастанып өзүп келдивис. Ол үеде сургуулга өөренип кирер дээривиске, бисти “контрлар ажы-төлү” дээш школаже киирбейн турган. Оода бичиилерин бисти бижик-билигге өөредип алыр дээш, Раиса угбам дыка кыскан.
КЛАССТЫҢ ЭҢ УЛУУ, ЭҢ БЕДИИ
Арай деп 14 харлыымда Чаа-Хөл школазынга бирги классче бодумдан бичии 6-7 харлыг оолдар-уруглар аразынга өөренип кирген мен. Класстың эң улуу, дурт-сыным база бедик, ыядынчыын кандыг дээр. Ынчан школаның директорунга төреливис Андрей Михайлович Тараачы деп башкы ажылдай берген деп дыңнааш, Раиса угбам ол башкыдан бүдүү дилээн. Ооң соонда, харын-даа мени школаже хүлээп алган чүве. Өөренип эгелей бээримге, улус мени аажок шоодуп, шаг болуп турган. Ам канчаар, кулаамны кызып алгаш, бижик-билигге өөренип алыр дээш, бүгү дора көрүүшкүннү ынчан шыдажып эрткен мен. Директор бистиң төреливис дээрзин шуут чажырар турган. Улус билип каапса, школадан үндүрүпсе канчаар дээш, боттарывыс база ол дугайында шуут чугаалашпас турдувус. Бирги классчыларны бүрүткеп турган башкыга чеде бээримге, мени аажок шоодуксап: “Кайы үңгүрден үнүп келгениң ол, оол?” – дээш, кыжырып шаг болуп турар чүве.
Өөренип эгелей берген бис. Ынчан школаже кирер мурнунда албан чыскаалып алгаш, гимни ырлажып турдувус. Чыскаалыр деп баарга, дыка ыядыр мен. Бичии уруглар, оолдар аразында улуг-ла алчагар ашак чыскаал бажында мен, эпчогу кончуг чүве. Сөөлүнде, улустуң аксын дыңнавас дээш, чүве ыыттавайн кулакты кызып алгаш, эрттирип чорааш, ынчаар чаңчыга бээр чораан, белен-селен чүве чугаалаксавас апаар. Алды класска өөренип турувуста, Татарстандан орус башкы келген, өг-бүлези-биле, фамилязын чүгле сактыр-дыр мен, Сенящин дээр. Аныяк башкывыс школаның директорунга чедир эки ажылдаан. Чаа-Хөлге ийи каът школаны ол туттуруп каан чүве.
УГБАМНЫҢ АЧЫЗЫНДА БАШКЫ БОЛДУМ
Школага 7 классты 1954 чылда доостум. Оон Кызылдың башкы училищезинче көөренип кирип алгаш, шериг албанынче келдирти бээрге, ону Латвияның Рига хоорайынга 3 чыл эрттирип тургаш, чолаачы курузун аңаа доозуп алган мен. Шеригден келгеш, колхозка чолаачылап кирип алгаш, ажылче шуудап кире берген турдум. Ынчан угбам мени училищеге өөредилгени уламчылаарынче албадаваан болза, ол хевээр чолаачы болур турган боор мен. Башкы училищезин 1961 чылда доостум. Угбамның ачызында башкы эртемниг болганым ол.
Угбам боду бижик-билигге өөренген болза, база бир эртем талазы-биле шылгараңгай улустуң бирээзи-даа апаар турган чадавас деп, бодап чоруур мен. Ол херек кырында школага өөренмээн-даа болза, бистен номчуп, бижип турар кылдыр бодунуң кызымаа-биле өөренип алган. Совет үеде, хөйге билдингир апарган үезинде, бижик-билигге өөренмээн деп бижиири эпчок турган боор, даргалар база ол чүүлдү бижиксевес турган. Кажан Индияга делгелгезин эрттирери-биле чаладыпканда, ооң допчу намдарынга 4 класс дооскан деп бижип каан. Ол хевээр бүгү документилерде ынчаар арткан.
“ЭКИ КИЖИЛЕР” ДИРТИП, АДЫВЫСТЫ АГАРТКАН БИС
Чеди кады төрээн угбаларым, дуңмаларым аразындан үш кижи эртем-сургуул четкен бис. Мен, мээң соомда Мария дуңмам эмчи сургуулун дооскан. Ол бүгү назынында Шагаан-Арыгга эмчи сестразы болуп ажылдап чораан. Хеймер дуңмавыс Александра 1957 чылда 8-ки класска өөренип тургаш, кадыы баксырааш, эрте-ле чок болду. Улуг акывыс Кускайлы “Найырал” совхозтуң тургузукчуларының бирээзи, эң баштайгы чолаачыларының бирээзи. Раиса угбам чеже-даа бижик-сургуулга өөренмээн болза, ол бодунуң ус-шевер салым-чаяаны-биле делегейде ады-сураа билдингир болуп, Тываны алдаржыткан. Наталья (Бүдээнчик) угбам Ак-Туруг школазынга бүгү назынында поварлаан. Ийне (Нина) угбам өгленген соонда, Олчамай деп фамилиялыг апарган. Ол бүгү назынында эки малчын болуп ажылдааш, ТР-ниң алдарлыг малчыны атка төлептиг болду. Чеже-даа берге амыдыралды көрүп өзүп келген-даа болзувусса, ажыктыг ажылды кылып чорааш, чонга макталдыг, багай эвес диртип, ам-на адывысты агарткан бис.
Ачавысты 1963 чылда агарткан деп солунга парлаан-даа болза, бүгү документилерни дыка үр холга ап шыдаваан бис. Тока эрттирбээн. Чүгле 1995 чылда “Шын” солунга катап база ады үнүп келгенде, документилерни кылган. Политиктиг шаажылалдан когараан дээш, пенсиямда 1 муң рубль компенсацияны ай санында немеп турар. Хавырган мал-маган орнунга 600 рубль төлеп берген. Шупту үлешкен бис. Хавырып турда, ада-иевистиң бода малының бажы – 30-40, чылгы мал – 20 ажыг, шээр мал – 600 баш ажыг турган. Хамыктың ужуру бо мал-маганны эгидип алырында-даа эвес, а ачавыстың чырык адын агартып кааны биске кол болган.
СҮТ САДЫЫ БИЛЕ БАЖЫҢ АРАЗЫНГА ЧЕТТИГИП
Раиса угбам бичиизинден кадыг ажылга өөренген болгаш, ажыл черле далдавас. Ол 21 харлыг тургаш, Кара-Тал чурттуг башкы Василий Аракчаа честевис-биле өгленген. Олар үш оолдуг болган. Честевис чоорту шагдаалай берген. Ынчан кончуг чай чок, бачым ажылдыг честевис ажылының аайы-биле бажыңынга көңгүс орбас турган. Ынчан угбам аштакчылап-даа турган, сүт садыынга-даа ажылдаан. Чай кадында-ла бажыңында чаш оолдарын көрүп каап, оларын аштатпайн-суксатпайн азырап, бажың ажылын кылбышаан, та канчап четтигип чораан кижи. Шыдамык-ла кижи. Честемни хуваалда ёзугаар Мөңгүн-Тайга, Тожу кожууннарже чорудуптарга, угбам оолдары-биле кады соондан чоруптар. Тожуга элээн чурттап турда, чиң сөөрткен улус чеде берген. Угбамны оларга кошкаш, честем чандырыпкан. Ынчан аргыжылга берге үе турган болгаш, уурук-сууруктап бээрлеп турганнары ол диин. Бис баштай элдепсинип турган бис. Оон элээн болганда, честем чедип келгеш, Ийи-Талга башкылай берген. Оолдары Сергей, Олег, Вдадимир үжелээ ачазын дөзеп, шагдаа эртемниг болганнар. Авазының чонар-даш чазаарын Володя дөзеп алгаш, кончуг чараш, авазындан-даа шыырак чазап турган кижи. Ол каш чыл бурунгаар чок болган. Ооң биске чазап берген улузун (драконну) ам-даа камныг эдилеп чор бис.
Угбам меңээ шыдыраа чазап берген турган. Ооң ийи фигуразын Тожуга чидирип алган бис. Ону катап кылып берзин дээш Володяга берип каан турувуста, ол кылырын кылгаш, бир кижи сонуургай бээрге, аңаа садыпкан сураа үнген. Ам угбамның чазаан ажылдарындан аът арткан. Ону ажы-төлүмге камныг эдилээр кылдыр чагып тургаш, арттырып бээр мен.
ЧЕРЗИ-БИЛЕ УЖУРАЖЫЛГАДАН ЭГЕЛЭЭН
Бир катап Өлчей честем биле Наташа угбам Үш-Белдирже аржааннап чоруур деп барган. Ол үеде Рая угбамның оолдары шору өзүп келген турган. Кезээде ажыл-агый, оолдары дээш чайзыраан чоруур боорга, бичии дыштанып алзын дээш, угбамны аржаанче эдертип алганнар. Аржаанга чеде бээрге, ол үеде хөйге билдингир апарган даш чонукчузу Черзи Хола-Салович Монгуш дыштанып турар болган. Ынчан угбам ооң чанынга чедип, көрүп тургаш, даштан дүрзүлерни канчаар чазаарын өөренип алган. Ынчаар-ла угбамның чонар-даш чазаарынче сонуургалы ол аржаанга алдарлыг чазаныкчы-биле ужуражылгадан эгелээн. Чогум ыяштан бичии уругларга ойнаарактар, омааш болгаш дазылдан аяк-саваны ачамдан чазап өөренип алган, билир турган. А даштан чазанырын ол бир дугаар ынчан көргени ол.
Колдуунда мал-маган чазаар, черлик дириг амытаннар, аяктар, шыдыраа дээш баар. Оон сайзыраза-сайзыраза, даргаларның чагыы ёзугаар Ленинниң хөректен тура дүрзүзүн безин чазап турган. Барбаан-четпээн чери-даа чок. Чаңгыс херээжен даш чонукчузу дээш, даргалар деткип, шаңнал-макталды үзүктел чок берип турган.
Оолдары өскен. Улуг оглу Сергейниң шилилгези-биле Бай-Тайгадан база бир алдарлыг даш чонукчузу Көгел Саая-биле кудалашкан. Рая угбам 1990 чылда чок болган. (Раиса Аракчааның оглу Сергей Васильевич болгаш өөнүң иштиниң амгы үеде кадыының аайы-биле ужуражыры болдунмаан. Бо төөгүнү тодаргай бижип шыдавааным дээш номчукчуга буруумну миннип тур мен – авт.)
Угбам Раисаның дугайында ном кылдыр үндүреринге белен бижип каан чүүл бар, кээп ап алыңар деп, Монгуш Кенин-Лопсан каш чыл бурунгаар чугаалап турган. Ону оолдары ап чадап турда, чүвениң хөлү эртип тур ышкаш. Ол улуг өгбе база улгадып, харыксырай берген деп дыңнадывыс.
АЛДАН ЧЫЛ КАДЫ ЧОР БИС
Училищени дооскаш, хуваалда ёзугаар 1961 чылда Тожуже ажылдап четкеш, бирги классчы 42 сургуулду башкылап кирипкен мен. А өөм ишти Түлүш Дадар Торлуковна-биле башкы училищезинге өөренип тургаш-ла танышкаш, кады 1995 чылга чедир, пенсия үнгежеге Тожуга башкылап ажылдадывыс. Кады чурттаан эжим училище соонда Кызылдың башкы институдунуң тыва дыл болгаш төөгү факультедин дооскан. Ол РСФСР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини аттың эдилекчизи кижи, ам 82 харлыг. Бодум Ленин ордени-биле бир шагда шаңнаткан мындыг башкылар бис. Аныяавыста куда эрттирип шыдаваанымга, эжимниң мурнунга мынчага чедир буруузунуп чоруур мен.
Ынчалза-даа 10 чыл бурунгаар алдын кудавысты ажы-төлүвүс эрттиржип берген. Үш ажы-төлдү өстүрүп каан бис. Улуг оглувус Александр Данааевич Түлүш Красноярскиниң ТКУ-да салбырын инженер-механик эртемниг дооскан. Ам 59 харлыг, пенсияда. Ийи дугаары Светлана Данааевна – башкы, физика-математика башкызы, үш дугаар оглувус Олег Данааевич чолаачы кижи. Алды уйнуктуг, үш уйнуктарының уругларлыг бис. Пенсиялап алгаш, Кызылга бажың-балгат тудуп алгаш, инек хаван, дагааны азырап, огород тарып, уруг-дарыгга дузалажып чор бис. Ам назы-хар улгадырга, мал тудары аартай бээр-дир. Тожудан маңаа келгеш, чон аразынче улуг кирбейн барган бис. Юбилейлиг чылда билдинмейн артып калганывыс эскерип олур бис. Боттарывыстың күжүвүс-биле тудуп алган бо ийи каът бажыңда ам 28 чыл чурттап тур бис.
Чаңгыс билбейн чоруур айтырыым бар. 1995 чылда политиктиг шаажылалдан когараан улустуң бажың оочурунга туруп алган мен. Ынчан даңзының 34 дугаарынга оочурга бижээн чүве. Чылдың-на демдегледип турган бис. Ш. Ооржак дарга чоруткан соонда, ол оочурувус олчаан шимчээр хамаанчок, шуут оочур читкен. Айтырарывыска, ниити оочурже киирген дээн. Ол олчаан куруг. Кымдан айтырар аайын-даа тыппастаан бис.
ТАР-ның 100 чылын демдеглээн төөгүлүг чыл эртип турар-дыр. Бо үе дургузунда Тывавыс эки сайзырап келди. Чедиишкиннер хөй. Кады ажылдап чораан эш-өөрүмге аас-кежикти, кадыкшылды күзээр-дир мен. Ажыл-агый шуудап эгеледи, хөмүр өртээ чиигээн, ол черле эки болду. Амыдыралды эки талаже экижидер дээш, амгы даргалар кызып ажылдап турары көскү-дүр. Ону бис улуг улус көрүп, өөрүп олурар-дыр бис. Тыва чуртувус моондаа соңгаар сайзыраар-ла болзунам!
К. МОНГУШ.
Чуруктар Түлүштерниң хуу архивинден болгаш авторнуу.
