Шыдыраага эр улус аразынга делегей чемпиону ат дээш мөөрей Каттышкан Араб Эмираттарының төвү Дубай хоорайда ноябрь 24-те эгелей берген.
Делегей чемпиону хүндүлүг ат дээш ам бо хүнде делегей чемпиону Магнус Карлсен (Норвегия) биле Ян Непомнящий (Россия) шыдыраа хөлүнүң артында ачыр-дачыр тутчуп турарлар.
Россияның спортчуларын Россия Федерациязының күрүне тугунуң адаа-биле улуг маргылдааларга киржирин хоруп кааны шыдыраага база хамаарышкан. Ынчангаш Ян Непомнящий делегей чемпиону ат дээш бо мөөрейде Россияның шыдыраа федерациязының тугунуң адаанда ойнап турар.
Делегейниң шыдыраа федерациязы (ФИДЕ) бо удаада делегей чемпиону ат дээш мөөрейниң шаңнал фондузун 2 сая евро кылдыр тургускан.
Ооң 60 хуузун (1,2 сая евро азы барык 100 сая рубль) мөөрейге тиилээш, делегей чемпиону атты чаалап алган шыдыраачы алыр. Уттурупкан шыдыраачыга шаңнал фондузунуң 40 хуузун (800 муң евро азы 66 ажыг сая рубль) тыпсыр.
Шыдыраачы бүрүзүнге боданырынга берген үе талазы-биле узун контрольдуг 14 салыг хайым болуп доостур болза, дараазында салыглар эвээжеткен контрольдуг эртер. Ынчан тиилекчи шаңнал фондузунуң 55 хуузун (1,1 сая евро азы 91 сая рубль) чаалап алыр, уттурупкан шыдыраачының алыр үлүү 45 хуу (900 сая евро азы 74,7 сая рубль) чедир өзер.
Делегей чемпиону ат дээш мөөрейни баштай 2020 чылдың ийиги чартыында эрттирер деп планнап тургаш, хамчыктыг аарыг коронавирус уржуундан бо хүннерже шилчиткени ол.
Мөөрейниң организаторлары коронавируска удур шыңгыы хемчеглерни алган. Чижээ, көрүкчүлер залында олуттар санын кызырган, көрүкчүлер-биле сценада ойнап турар шыдыраачыларның аразында шил кызыгаарны тургускан.
Дубайда болуп турар мөөрейни чанындан көөр кижи санын кызыгаарлап каан-даа болза, бүгү делегейниң шыдыраачылары болгаш бурунгу оюннуң мөгейикчилери ону интернет таварыштыр дорт дамчыдылгалардан көрүп турар.
2013 чылда ынчангы делегей чемпиону Вишнаватан Ананд (Индия) биле кордакчы Магнус Карлсенниң аразында болган мөөрей Норвегияның төлээзиниң чайынналчак тиилелгези-биле (Карлсен 3 катап уткаш, 7 хайымнааш, 6,5-3,5 санга уткан) доозулганының бир чылдагааны — маргылдааны Индияның Ченнаи хоорайга эрттиргенинде база деп турар.
2007 чылда делегейниң 15 дугаар чемпиону болган Вишванатан Анандыга хамаарыштыр 2013 чылда «Бажыңынга ханалар безин дузалаар» деп үлегер домак бадыткаттынмайн барган.
Ынчангаш 16 дугаар делегей чемпиону Магнус Карлсен амгы мөөрейни Норвегияның Ставангер хоорайга эрттирерин саналдаарга, ол шиитпирлии-биле ойтаалаан. «Ол меңээ артык психологтуг базыышкын болур» – деп, делегей чемпиону санааны, 2013 чылда бодунуң чуртунга улуг психологтуг базыышкын болгаш харыысалга адаанга ойнааш, уттурупкан Анандының частырыын кылбас дээш кызытканы ол деп санап турар.
Өске чуртка хостуг ойнавышаан, чемпион адын камгалап арттырып алыр дээн Магнус Карлсенниң даап бодап алганы бадыткаттынар бе деп айтырыгга харыыны мөөрейниң түңнели көргүзе бээр.
Декабрь 3-ке чедир эрткен 5 салыг шупту хайым болуп доозулган. Үе талазы-биле ам-даа 9 узун салыг база-ла хайым кылдыр доостур болза, чемпион ат дээш мөөрей кыскалаткан үелиг кылдыр уламчылаар.
Кыскалаткан үелиг ойнаарынга Магнус Карлсен кончуг шыырак деп чүвени 2018 чылда болган делегей чемпиону ат дээш түңнел мөөрей база көргүскен. Ынчан ол 12 узун салыгны Италияның төлээзи Фабиано Каруана-биле 6-6 санныг болуп хайымнап дооскаш, кыскалаткан үелиг салыгларда 3-0 санга удурланыкчызын тиилээн.
Магнус Карлсен 2016 чылда АКШ-тың Нью-Йорк хоорайга Россияның төлээзи Сергей Карякин-биле делегей чемпиону ат дээш тулушкаш, узун салыгларны база 6-6 дең санныг дооскан турган. Дараазында кыскалаткан үелиг 4 салыгның баштай ийизин хайымнап алгаш, улаштыр ийи улай уткаш, ниитизи-биле 6 (3)-6 (1) санга удурланыкчызын ашкаш, чемпион адын камгалап шыдаан.
Узун салыгларга делегей чемпиону атты 2016 чылда чаалап ап шыдаваан-даа болза, Сергей Карякин шыдыраага дүрген ойнаар талазы-биле делегей чемпиону болгай.
Москвада ажылдап-чурттап чоруур бедик мергежилдиг спорт талазы-биле эмчи Темир Ондар Сергей Карякинни бо чылдың февраль айда Тывага эккеп чораан. Ынчан ол Сүбедей спорт комплекизинге хары угда 20 ажыг тыва шыдыраачылар-биле ойнааш, оларның дөгерезин уткан (чаңгыс хайым безин чок).
Россияның төлээзи Ян Непомнящийниң аарыкчылары болгаш мөгейикчилери чемпион Магнус Карлсен бо удаада кордакчыга аштырар деп идегеп турза-даа, ам-даа аныяк (ноябрь 30-де 31 харлаан) чемпионну удары берге деп, делегей чергелиг тайылбырлакчыларның хөй кезии санап турар.
Бо чылдың июль 14-те база-ла 31 харлаан Ян Непомнящий чуртталгазында бир дугаар делегей чемпиону ат дээш түңнел мөөрейде киржип турары — ооң арга-дуржулгазы чемпиондан черле эвээш дээрзин бадыткап турар.
Тыва шыдыраачылар аразында Магнус Карлсен өске чурттан-даа болза, ооң аарыкчылары болгаш мөгейикчилери база эвээш эвес болуп турар.
Аңаа хамчыктыг аарыг коронавирус уржуундан тыва шыдыраачыларның интернет таварыштыр ойнаар онлайн-шыдырааже калбаа-биле киргеш, делегей чергелиг турнирлерде киржип турар апарганы база улуг салдарлыг болганы чугаажок.
Тывага баштайгы «Тува-запад» деп онлайн-шыдыраа клувун (283 кежигүннүг) тургускан Чадаананың 1 дугаар школазының тренер-башкызы Арат Ондар дугайында чүүлдү «Шын» солун парлаан (ноябрь 10-да үнген 84 дугаар үндүрүлгеде).
Ол ышкаш lichess.org сайтта ТР-ниң Шыдыраа федерациязының РОО Федерация шахмат Республики Тыва аттыг онлайн-шыдыраа клуву (168 кежигүннүг) база ажыттынган. Ол клуб таварыштыр бо чылдың чайын АКШ-тың Мэн штадының шыдыраачылары-биле Тываның шыдыраачылары команда аайы-биле эш-хуу мөөрейни эрттирген. Аңаа Тываның шыдыраачылары америк шыдыраачыларны 19,5-17,5 санга ашкан.
Ол-ла lichess.org сайтта бо одуругларның авторунуң эрткен чылдың октябрь айда тургусканы «Енисейская Сибирь» онлайн-шыдыраа клуву ам хүнде 595 кежигүннүг болуп турар. Оларның аразынче Россиядан 2 делегей чергелиг гроссмейстерлерден аңгыда, 20 ажыг чурттарның шыдыраачылары кирген.
Баштай Енисей (Улуг-Хем) хемниң эриин дургаар чурттаан шыдыраачыларны чаңгыс черге чыып, найыралдаштырып, олар бот-боттарының аразында үргүлчү кады ойнап, мергежилин бедидип турарын чедип алыр сорулгалыг тургускан «Енисейская Сибирь» онлайн-шыдыраа клуву делегей чергелиг апаар деп бодавааным шын чүве.
Тываның чамдык, ийи-чаңгыс, шыдыраачылары «Енисейская Сибирь» клувунуң бут кырынга туруп алырынга тодаргай шаптараазыннарны тургузуп турза-даа, Хакасияның, Красноярск крайның болгаш Тываның шыдыраачыларының 99,9 хуузу деткээни-биле «Енисейская Сибирь» онлайн-шыдыраа клуву lichess.org cайтта бүгү делегейниң онлайн-шыдыраа клубтарының аразында «LEADER» деп демдектиг тергиидеп турар. Чүге дээрге ол клубта онлайн-шыдыраа турнирлери хүннүң-не (!!!), Москваныы-биле 17.00 шакта эртип турар.
«Енисейская Сибирь» клувун Тываның, Хакасияның, Красноярск крайның регионнар аразында кады ажылдажылгазын деткип тургускан деп ооң lichess.org сайтта арынында айыткан.
Алызы барып, хамчыктыг аарыг коронавирус чавырлы бээрге, «Енисейская Сибирь» кубогу дээш «дириг» шыдыраа турнирлерин баштай регионнар аразынга, оон делегей чергелиг кылдыр эрттире бээр бис деп бүзүрелим улуг. Ону Тываның, Хакасияның, Красноярск крайның удуртукчулары деткип, шыдырааның дузазы-биле «улусчу дипломатияны» ажыглап, чоннар аразында эп-найыралды быжыглаар, спортчу харылзааларны күштелдирер дээрзинге идегээр мен.
Ооң түңнелинде делегейниң эң улуг хемнериниң бирээзи Енисейниң (Улуг-Хемниң) кыдыынга төрүттүнген шыдыраага делегей чемпиону үнүп кээр деп чырык күзелим черле кажан-бир шагда бүдер боор деп база бүзүрээр мен!
Тыва шыдыраачылар делегейге тергиидээр-ле болзунам! Курай-курай!
Мерген АНАЙ-ООЛ,
шыдыраага спорт мастеринге кандидат, «Енисейская Сибирь» онлайн-шыдыраа клувунуң тургузукчузу.
