“ДҮҮНГҮ ХҮН ДУГАЙЫНДА” САКТЫЫШКЫННАР

Чаа ном

Сергей Шойгунуң «Дүүнгү хүн дугайында» («Про вчера») деп сактыышкыннар чыындызы номун парлалгага үндүрерге, Москваның болгаш Тываның номчукчулары улуг сонуургал-биле хүлээп алган.
Национал музейге презентацияны декабрь 12-де Тываның культура са­йыды болгаш музейниң директору, Пушкин аттыг библиотеканың директору, РГО (Орус Географтыг ниитилелдиң) төлээлери бедик үнелел-биле чонга таныштырган. Каш-ла хонгаш, Тыва Үндезин культура төвүнге эртемден Зоя Кыргыс бодунуң «Хүр-Күжүгеттиң оглу Хүрең-Кыскыл аъттыг Сергек» деп ному-биле таныштырган. Ук тоолду 3 аңгы дылга бижээ­нинден аңгыда (англи дылдың редактору Шон Куирк), аялгалыг номчуур кылдыр чогааткан, эге бүрүзү ноталыг. Номнуң бир дугаар таныжылгазынга Чазак Даргазы киришкеш, Зоя Кыргыстың ажылын бедик үнелээн. «Дылы чокта, чон чок» – деп ол чугаа­лааш, номнуң чурукчузу Радомир Балганның ажылдарын сонуургап, Тываның 100 чыл оюнга ооң ажылдарындан открыткалар үндүрерин деткээн.
Тываның девискээринге XVI чүс чылдарда болуп турган болуушкуннар-биле холбашкан төөгүлүг тоолду бижиирде, автору Сүт-Хөлдүң Манчүрек чурттуг Шораан Ооржак деп малчын, хөөмейжи акый-биле эртем ужуражылгаларындан хөйнү билип алганын чугаалаан.
Тоолду Кызылдың уран чүүл колледжи­зиниң ыры салбырының студентилери Шынар Монгуш, Чолдуг Ховалыг башкызы база Андрей Монгуш баштаан Тыва үндезин культура төвүнүң сураглыг хөгжүмчүлери-биле кады күүсеткен.
КҮЗЕЛДЕР КАЯА ЧЕДИРЕРИЛ?
Ол үеде бүгү чурт неделяда 6 хүн ажылдаар турган. Чүгле субботада кызырган хүн-биле ажыл хүнү 3 шак­ка чедер. Тывага база ынчалдыр ажылдап турган. Дайынның хайында буураан бүдүрүлгелерни катап тургузар ажылдар чаа адакталып турган болгаш, чоннуң ажылдаары-даа турган үе чүве. Чаш ажы-төлүн ажылчын кижи бүрүзү болур шаа-биле кайнаар-даа киирип каар турган. Кырган ада-иезинге дагзып каар азы уруглар садынче чорудар. Ол үениң чогаадыы – хондур-хүнзедир турар уруглар сады. Интернат ышкаш, ылгалы ч
үгле 4-6 харлыг чаштар турар. Улуг-хүн кежээзинде азы понедельникте эртен эрте уругларын башкыларга хүлээдипкеш, ада-ие ажыл соонда суббота кежээзинде азы улуг-хүнде бажыңынче дедир алыр турган.
Бис, чаштар, чүгле субботаны манавайн канчаар бис? Эртенги чемни чигеш-ле, соңга караан үглептер бис. Хыраалай берген соңга шилинге арыннарывыс шуут-ла чыпшынып калган тургулаар бис. Шилдиң дожунга кудумчуда автобус доктаар чер, бичии чүве көстүр үт тынып алгаш, манааш туруптар бис. Бир автобус туруптарга-ла, шупту көзенекте баар. Бир-ийи минута эртер, бир-ле кижиниң аас-кежиктиг: «Ава-а-а-й! Ача-а-й!» – деп алгызы дың­налыр. Өскелери катап манааш туруптар.
Чажындан дүвүрээн сагыжын кижи бүрүзү сактыр боор. Бодаарыңга-ла, аваң-ачаң олчаан келбейн баар болза, чуртталга туруптар ышкаш.
Бо хүнге чедир тода сактырым соңганың ыяжы, оон тоглап бадып турар дозу адаанда көстүп чыдар каът-каът чаап турган эрги дозунуң тии, чамдыкта дески эвес кылдыр, замазканы-даа ажыр чаапкаш, шилге бизин арттырып каан болур.
Кыжын хүн дурту кыска, дораан имир­тиңней бээр болгай. Үргүлчү-ле орайга чедир уруглар садынга артып каар ийи оол бар: Эйснер Володя биле мен.
Ам билип турарымга, ол шөлүт­түрген өг-бүледен чораан. Ынчан чүгле Тывага эвес, бүгү Сибирьге ындыглар элээн хөй турган. Бежен чылдар ортан үезинде Тываже Барыын Украинаның болгаш Прибалтиканың чонун шөлүп турган. Чижээ, Аржаан суурга Эстониядан көшкен өг-бүлелер хөй чурттап турган. Ол-ла үеде чоннарны аай-дедир шөлүүр байдал чымчай бээрге, чамдык шөлүттүрген немецтер база Тываже көжүп кээп турган. Ынчангаш Эйснер Володяның авазы база-ла ол көшкен чоннарга хамааржыр турган боор. Өске чижек: Туранга ол үеде Веберлер, Фогельдер чурттап турганнар. Оларның ажы-төлүнүң чамдыызы төрээн хоорайларынче эглип чана бергеннер, а чамдыктары олчаан Тывага турумчуп артып калган. Володя-биле 4 класска чедир катай өөренген бис. Авазы ону чааскаан азырап турган, каш черге дакпырлап шала чуп турган ышкаш чүве, ынча хөй чылдар эртерге, будап база болур мен.
Садигивис одалгазы печка. Кежээликтей одакчы келгеш, хөмүр­лүг хумуңнарын каңгырадып-ла эге­лээр. Бис ол үе кээрге, эң-не коргунчуг сөстерни дыңнаарынга белен бис: «Ол-ла-дыр ам. Шупту удуур. Силерни эртен алыр болган дыр».
Удуур оруннарывыс уунче тарай кылаштажып бар чыда, дөмей-ле иштивисте идегээр бис: ада-иевис ам-на чедип келгеш, бисти оттуруп алгаш, доң дош автобуска олурупкаш, бажың уунче халдып-ла каар деп, «Болчаг черин өскертип болбас» («Место встречи изменить нельзя») деп кинода ышкаш, дөмей-ле чана бээр бис. Оода бир хүн, чартык хүн-даа болза, чүгле бажыңга-ла турза.
Чаа 1960 чыл үнүп олурда, бис­ке белектер үлээн: башкыларывыс чогаатканы арбуз хевирлиг кадыг саазындан кылган хаптарга конфеталар, печенье, тоорук суп каан. Чурттуң ыраккы булуңунга чедирип-ле шыдаан Чаа чыл белектери ол.
Мени уруглар садындан ап алырга, «Ам чанып кээримге база белектер манап турар, артында-ла ийи хонук бажыңга турар мен!» деп өөрүнчүг бодал-биле хөрээмге «арбузум» ыяк тудуп алгаш, кара чааскаан соңга баарында шилче тынып, замазка дырбап артып калган Володя эжимни автобус иштинге-ле дораан уттупкан мен.
Эйснер Володяны кым-даа ол хүн албаан. Кара чааскаан садикке арткан төл ол болган. Могаттынган. Кижизидикчи бак кадай – ону оон өскээр кым деп адаарыл – чаңгыс борбак оол дээш чанмазын билгеш, дыка-ла хора­даан. Удуур өрээлче барбайн, дедирленип, таварышкан-на чүүлдерден халбактанып, ыглап турган Володяны кулаандан сөөрткеш, өрү тыртыпкан. Чирли берген кулак ханзырай бергенин ол дораан эскербээн.
Эмчилер Володяның кулаан даарап берген. Бажын шарып каан Володяны чүгле Чаа чыл соонда көрген мен. Чирилген кулаа дээш ону садиктен-даа, а авазын кылыр ажылындан-даа хоставаан. Чаш уругнуң чугаазынга даргаларны бүзүреңер деп кым шыдаарыл, амгы үеде ышкаш интернет-даа, видео­камера-даа турбаан шаг-ла б??????олгай…
Сергей ШОЙГУНУҢ "Дүүнгү хүн дугайында" номундан чечен чугааны Саяна МОНГУШ очулдурган.