Тываның чазаа черлик ыттар айтырыын шиитпирлээр дээш немелде хемчеглерни ажылдап кылыр. Республика Баштыңы Владислав Ховалыг регионнуң Көдээ ажыл-агый яамызы биле өске-даа ведомстволарның мурнунга ол айтырыгны тургускан. Февраль 7-де республика чазааның хуралында черлик ыттарны канчаарыл деп айтырыгны чугаалашкан.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының медээлээни болза, черлик ыттар-биле ажылдаар адырда бүрүн эргелерни оларда берген болгаш, 2020 чылдан ол угланыышкында ажылдап турар. Бо үеде ооң эрге-хоойлу баазазын тургускан, черлик ыттар тудар, тарыыр, актап-чазаар организациялар бар, оларга «Хатико» база «Уют» хөй-ниити организациялары, хуу бүдүрүлге хамааржыр. Оларда база баштайгы үре-түңнелдер бар.
2021 чылда «Хатико»-нуң шугуму-биле 2907 ыттарны чазап-актаан. Организациялар эрге-чагырганың деткимчези-биле черлик ыттарны тудуп, эмнеп, стерилизастаар ажылды шуудадыр дээш, ээзи чок ыттарга хоргадал черлерин туткан. Черлик ыттар-биле ажылдаар адырда төлевилелдерни деткиир күрүне деткимчезиниң хемчээлин чыл санында көвүдеткен. 2020 чылда 4 млн рубльди, а 2022 чылда 8,3 млн. рубльди тускайлаан. Оон аңгыда организациялар федералдыг грантыларны база ойнап ап турарлар.
Ындыг болзажок, республикада черлик ыттар айтырыын шиитпирлээрде ам-даа нарын айтырыглар барын сайгарылга көргүскен. Хөй-ниити организациялары, хуу бүдүрүлгелер база тус чер чагыргаларының бир дем-биле ажылдаар чаңгыс аай системазы тургустунмаан. Ээ чок ыттар санының дугайында сан-чурагайлардан алырга, ол аңгы-аңгы. Көдээ ажыл-агый яамызы 3-ден 3,7 муң баш ыттар бар деп турар. А ыттар тудуп турар сайгарлыкчылар чүгле найысылал Кызылда безин 1,7 муң баш ыттар барын айыткан. А Кызыл мэриязы черлик ыттарның саны 8 муң чедип турар деп сан-чурагайны берген. Сан-чургайларның карышкаа, муниципалитеттерде октаттынган база ээзи чок ыттарны санаваска, азырал дириг амытаннар бүрүткээр ажыл безин чорбайн турарын херечилээн.
Кызылдың мэри Карим Сагаан-оол хоорайда 18 муң өреге барын, чүгле 50 баш ыт албан езузу-биле бүрүткеткенин дыңнаткан. Азырал дириг амытаннарын ээлери албан бүрүткедирин хүлээндирген федералдыг-даа, регион-даа хоойлулары чок.
Ооң кадында кижилерже черлик ыттар халдаан таварылгалар бүгү чуртта ышкаш, республикада база көвүдээн. Уруглар эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээниң илеткелинде, 2020 чылда Тывага кижилерже ыттар халдаан дугайында 513 хомудал киргенин айыткан. 2021 чылда ол сан-чурагай 563 четкен, ооң иштинде 241 таварылга уруглар-биле болган.
Дириг амытаннар камгалаар «Хатико» ниитилелдиң баштаар чериниң даргазы Эльвира Лифанованың дыңнатканы болза, Сибирь федералдыг округда чүгле Новосибирск облазы черлик ыттар-биле эки ажылдыг. Ийи чыл иштинде кижилерже ыттар халдаан таварылга 60 хуу кызырылган. Новосибирск облазы эки акшаландырыышкынны берип турарында деп, Лифанова санаан. Ыттар тудар, тарыыр, стерилизастаар, азырап-карактаар база оларны салып үндүреринче акша-хөреңгини олар тыпкан. Ынчангаш бо угланыышкынга дээштиг ажылды организастаптар бүдүрүлгелер база сайгарлыкчылар тыпты берген. Даап санаарга безин, Тываның бюджединге ол дыка аар өртектиг ажылдар болур. Бир ытты тудуп, стрерилизастааш, тускай черге ажаап-карактаарынга бюджеттен 6-7 муң рубль үнер. А черлик ыттар айтырыын бүрүнү-биле шиитпирлээр дизе, 8 муң ытты стерилизастаарынга 50 млн рубль херек. А стерилизацияны узадыр болза, черлик ыттар саны оон-даа көвүдеп каар деп специалистер санаан.
«Хатико» ыттар түр чурттадыр черде доктаамал 250 ыттар бар. Ниитилел чылда 1 муң хире ыттарны стерилизастап, хостуг салып, азы өг-бүлелерге берип турар. Ээ чок черлик ыттар чүден дүрген өзүп-көвүдээр бооп турар. «Хатико»-нуң удуртукчузунуң төлевилелди саң-хөө-биле деткиир дээнин найысылалдың мэри деткээн.
Ыттарны чазап-актаарының өртек-үнезин бадылаар мурнунда, черлик ыттарны канчаарының дугайында үндезин хоойлуну өскертир апаар. Чүге дизе, ыттарны тудар, аай-дедир дажып, эмчиледип, стерилизастаарын бижээн болза, а тарыдар, демдектедир, хостуг салырының дугайында ында чүү-даа айыттынмаан. Азы муниципалитеттерниң дириг амытаннар-биле чорудар ажылында бүрүн эргелерниң чамдыызы дамчыттынмаан. «Эрге-хоойлуга дүүшпейн баар бооп турар. Ыттар-биле ажылдаар конкурсту ойнап алганнар биске мынча дээр: хоойлуда ол ажылдар чок болганда, немей төлеңер» - деп, Карим Сагаан-оол тайылбырлаан.
Специалистер дириг амытаннарны чок кылыр дугайында шиитпир үнүп келзе, негелделерни өскертири чугулазын чугаалаан. Амгы хоойлужудулгада аар аарыгларлыг таварылгалар-биле кызыгаарлаттынган. Ындыг шиитпирни хүлээп алыры база берге. Ону лабораторияга бадыткаан түңнел бижик-биле ветеринар эмчиниң үндүрген шиитпиринге даянып, комиссия төнчү сөстү бээр. Хуралдың киржикчилери дириг амытаннарны «удудур сыкыртырының» чугулазын, ындыг чүүлдү регион деңнелинге өөренип көөр кылдыр дамчыдырын дугурушкан.
Забайкальеге бичии уруг-биле айыыл-халап, ыттарны стерилизастап, чазап кааптар-даа болза, ол ызырар болуп артар дээрзин көргүскен. Ыттар азырап турар черлерде колдуунда каржы ыттарны доктаамал тудуп турары - ооң бадыткалы.
Владислав Ховалыг хуралды түңнеп тура, Тывага черлик ытарның санын эвээжедир дизе, стерилизастаары кол арга ол-дур деп демдеглээн. Ол угланыышкында ажылды уламчылаарда, күжениишкиннерни, курлавырларны база хемчээлдерни ам-даа улгаттырар. Ыттар айтыырынче аңгы-аңгы ведомстволарны киириштирерин республика баштыңы негээн. Ындыг ведомстволарга Бойдус яамызын, Кадык камгалал яамызын, ветеринарлыг албанны, полицияны хамаарыштырып болур. Чижээ, кудумчуже хайгаарал чокка ыдын үндүрген ыт ээлерин полиция харыысалгага онаап болур. Акшаландырыышкын дөстерин тывар айтырыглар талазы-биле элээн каш даалгаларны база берген. Чижээ, яамылар болгаш ведомстволар чогуур федералдыг программаларга база төлевилелдерге киржир дугайында боттарының саналдарын киирер ужурлуг. Чазак ээ чок ыттарга хуу хоргадал черлерин тударын грантылар-биле деткиир. Ыттар тудар чер тудар төлевилелче 8,5 млн рубльди тывар даалганы Саң-хөө яамызы алган. Черлик ыттарның учедун кылыр, азырал ыттарны бүрүткээр, дириг амытаннар-биле ажылдарга контрольду шыңгыырадыр хемчеглерни алыр. Владислав Ховалыг сайгарган хемчеглерни ажылдап кылырынга 2 неделяны берген. Ооң соонда чазакка база катап чыглып, тодаргай хөделиишкиннер планын бадылаар.
Тыва Чазактың парлалга албаны
