ЁЗУЛУГ ТЫВА ӨГЛЕРНИҢ ОНЗАГАЙЫН ЧИДИРБЕС ДЭЭШ

20 октября 2021

40

Октябрь 20-де Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурунга чазаныр цехтиң ажыдыышкыны болган. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының, ТР-ниң экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Меңги Кара-оол, ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузунуң директору Азияна Пирлей болгаш фондунуң специалистери, кожууннуң удуртулгазы киришкен.

Бай-Тайганы анаа эвес ус-шеверлер чурту деп, улус чугаалажыр. Шынап-ла, ол кожуундан республикада ады-сураа алгаан чурукчулар, чазаныкчылар, дарганнар хөй үнген.

База бир салым-чаяанныг аныяк чазаныкчыларның бирээзи, Кызыл-Даг суурнуң чурттакчызы Артемий Салчак. Ол чазаныр ажылче 2013 чылда шыңгыы киргеш, “Аржаан Бел” КХН-ни ажыткаш, чоорту ажылын калбартып эгелээн. Сайгарлыкчыга төрээн суурунда салым-чаяанныг ажыл чок улусту мөөңнеп, өг ыяжын, аптара-сава дээш, янзы-бүрү чагыгларны хүлээп, орулгалыг ажылдаарынга бедик шынарлыг дериг-херексел чугула апарган. Бо талазы-биле Тываның Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузу дузаны көргүскен.

Ук Фонд 2021 чылда федералдыг акша-түңге көрдүнген дөрт аңгы угланыышкынныг – чазаныр, даараныр, суй белектер кылыр, черлик кат-чимис болгаш эм оъттар аймаан болбаазырадыр ажылды сайзырадыры-биле хуу сайгарлыкчы чоруун ажыдып алыксаан улуска күрүне деткимчезин көргүзер сорулгалыг мөөрейни эрттирген. Аңаа “Аржаан Бел” КХН киришкеш, тиилекчилерниң бирээзи болган. Фонду сайгарлыкчыга 717 муң рубль өртектиг чаа технологияның 4 аңгы станоктарын садып берген.

Артемий Салчак,“Аржаан Бел” КХН-ниң удуртукчузу:

– Бо-ла эскерип чоруурумга, тыва өглер кылыр улус эвээжеп, колдуунда чон өртээниң чиигин бодап, Моолдан өглер садып ап турар апарган. Бис, суурувус оолдары-биле демнежип алгаш, улуг өгбелеривистен көрүп, өөренип алганывыс-биле чиңгине тыва өглерниң онзагайын чидирбес дээш, кылып эгелээривиске, чагыглар дораан кээп эгелээн. Эгезинде балды, хирээ ажыглап, хол-биле ажылдап турдувус. Шаанда өгбелеривис өг ыяжын колдуунда талдан чазап турган. Ындыг өгнү шарыга чүдүрерге, чиик болур дижир. Бис чагыкчыларның күзели-биле хадыңдан база чазап тур бис. Бир өгнүң ыяжын чазап белеткээринге бүдүн ай үне бээр турду. Ам бо чаа станоктар магалыг-дыр, бир айда дөрт-даа өгнү кылып четтигиптер апардывыс. Бо хүнде чазаныр цехте 4 кижи хаара туттунган. Чүгле өглер эвес, шаандагы тыва чоннуң ыяштан кылган ойнаарактарын, суй белектерин база кылып эгелээр бис. Ол ышкаш ыяш дилдирер пилорама болгаш өг ыяжы кургадырынга эптиг, аңгы оран-саваны база немей кылыр бодап турар бис. Үр үеде ажыглал чок, октаттынган оран-саваны эде септээш, чазаныр цехти тургузуп, ажыглалче киирген бис. Суугузундан эгелээш, бүрүнү-биле дериттинген 7 ханалыг өгнү белеткээрге, 300 муң рубль чеде бээр. Ында чүгле ширтектери кирбейн турар. Чагыглар удаа-дараа кээп турар. Эрткен каш хонукта Москваже белек кылдыр чедирер дээн чагыг ёзугаар өгнү доозуптувус – деп, ол чугаалаан.

Кызыл-Дагда чазаныр цехтиң ажылдакчыларының бирээзи Кежик Донгак 2013 чылдан тура чазаныр ажылче киржи берген. Эгезинде көрүп өөренгеш, ам шуудап, чаа станоктарга эптежип, улуг өрээл эжиин бир шак дургузунда чазаптар апарган. Ажылынга харыысалгалыг, дөрт ажы-төлүнүң адазы, 35 харлыг бо чазаныкчыга, ажыл чок олурарының орнунга, шак мынчаар, кылып билир ажылының аайы-биле айда 20-30 муң рубльди ажылдап алыры эптиг болуп турарын ол чугаалады.

ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузунда Улусчу ус-тывыштар төвүнүң удуртукчузу Чодураа Каң-оол бо чылын Фондунуң эрттирген мөөрейинге чеди кордакчы киришкенин чугаалады:

– Черлик эм оъттар, кат-чимис болбаазырадыр угланыышкын талазы-биле кордакчы чок болганы-биле 3 угланыышкынга киришкен улустуң бежи тиилекчи болган. Ниитизи-биле беш кижи 2 сая 500 муң рубль түңнүг күрүне деткимчезин алган. Комиссия, шынап-ла, ажылынга бердинген, бергелерге торулбас, быжыг туруштуг сайгарлыкчыларның херек кырында кылып турар ажылынче кол кичээнгейни салган. Тиилекчилерниң бирээзи Артемий Салчак чазаныр ажылын улам-на сайзырадып шыдаар деп бүзүреп турар бис. Ынчангаш “Аржаан Бел” КХН биле Фонд аразында керээни чарган. Ооң кол негелдези, деткимчеге алганы бо чаа үениң дериг-херекселин сайгарлыкчы үш чыл дургузунда хөлезиге алыр. Ол үе дургузунда ажыл чок улусту ажылга тургузар, республиканың кайы-даа булуңнарындан келген кижилерге өг ыяжы болгаш өске-даа национал дериг-херекселдер чазаар ажылдарга өөредилгени ай санында дөрт удаа чорудар. Ол мастер-класстар халас болур. Бир эвес керээ ёзугаар бүгү негелделерни кылып шыдаптар болза, чаа станоктарның өртээн эгитпейн, олчаан ажыглаар. Ол ышкаш биче бизнесче өскелерни хаара тудуп, сонуургалын оттурар ужулуг. Күрүнениң талазындан бо бүгү кылып турар ажыл-агыйның утказы, чонну ядыы-түреңги байдалдан уштуп, төлептиг амыдыралче углап-баштаары болуп турар.

ТР-ниң экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Меңги Кара-оол сайгарлыкчының кылып турар ажылын үнелеп көргеш, боттарының сайтызын ажыткаш, экспорт талазы-биле ажылдаарын сүмелээн. Фондунуң ажылдакчылары бо талазы-биле “Аржаан Бел” КХН-ге дузалаар болган.

Бай-Тайга кожуунда дугаары 13 профессионал училищениң сургуулдары өөредилгезиниң практиктиг кезээн бо чазаныр черге чорудар деп, кожууннуң удуртулгазы дыңнаткан. Ол ышкаш бо цех чүгле ажыл чок улусту ажылга тургузарындан аңгыда, баштайгы санаашкыннар-биле кожуннуң бюджединче бир чылда 200 муң рубль орулганы үндүрүг төлевиринден киирип, күрүнеге база дузазын көргүзүп эгелээнин демдеглээн.

"Кыры шимчээрге, хырын тодар" деп, тыва улустуң үлегер чугаазы дыка шын. Кижи боду кызар болза, дөмей-ле эки амыдыралды чедип алыр. Үстүнде сайгарлыкчының бурунгаар чүткүлдүг кылып турар ажылы, ооң бадыткалы.