КАДЫКШЫЛДЫ БЫЖЫГЛААР, УГААННЫ САЙЗЫРАДЫ

1986 чылда Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга уругларның Авырга спорт школазы ажыттынган. Ында уругларны спортуң янзы-бүрү хевирлеринге өөредип турар. Бо школага 3 чыл бурунгаар дзюдо секциязы ажыттынган. Ооң тренер-башкызы – дзюдо, самбо, хостуг хүреш, сумо хевирлеринге спорт мастериниң кандидады, Тыва Республиканың күш-культуразының болгаш спордунуң тергиини Айдың Ондар.

Тренер-башкы-биле дзюдо спортунуң сайзыра­лының, өөреникчилериниң чедииш­киннери, келир үеде сорулгалары дээш спорт дугайында өске-даа солун чүүлдерни чугаалаштывыс.

– Ажыл-ишчи базымнарыңар таныштырып көрүңерем, Айдың Соскур-оолович.

– 2005 чылда ажыл-ишчи базымнарымны хостуг хүреш тренеринден эгелээн мен. 2009 чылда Омск хоорайда Сибирьниң күрүнениң күш-культура университединче өөренип киргеш, 2013 чылда бакалаврны дооскаш, улаштыр 2015 чылда магистра­тураны доозуп алдым. Ол-ла чылын Кызыл хоорайда Олимп аттыг олимпийжи курлавырлар спорт школазынга методист болуп ажылдап кирдим. 2016-2017 чылдарда Спортчу белеткел төвүнге Күш-культурага чаңчыктырар секторнуң эргелекчизи болуп ажылдадым. 2018 чылда “Авырга” спорт школазынче эргелекчи кылдыр ажылдап кирдим. Аныяк кижи чаңгыс черге саазын ажылы кылып олурарга таарымча чогун эскергеш, бодум сонуургалым-биле дзюдо тренери болуп ажылдай бердим. 7 хардан 12 харга чедир шупту 30 уруг-биле ажылдап турар мен.

– Чуртталгада кол сорулгаңар чүл?

– Өөреникчилеримни болгаш бо­думнуң ажы-төлүмнү эки кижилер кы­лып алыр дээш кызып чоруур мен. Спортчу түңнелдер дээш, черле ажылдаар апаар. Чуртувуска кижизиг, эки оолдар, уруглар хөй болзун дээн күзелим-биле, кол-ла чүве чалгааны ажып тиилеп, багай чүүлдерже сундукпазын деп кызып чоруур-дур мен.

– Кандыг-даа ажыл түңнелдиг болур болгай, чедиишкиннер бар бе?

– Маргылдааларга хире-шаавыс-биле киржип турар бис. Чүге дээрге “Авырга” спорт школазында дзюдо чаа-ла 3 чыл болуп турар. Бир дугаар чылын 2-3 хире медаль алдывыс. Дараазында чылын коронавирус дээш ажыл турупкан. Бо чылын чедиишкиннеривис элээн көвүдеп келди. Лилия Комбу, Аэлита Ховалыг республика чергелиг дзюдо маргылдааларынга чемпионнар болганнар, Тенчег Монгуш, Ай-кыс Ооржак шаңналдыг черлерже кирген. Солун чүвези кыс уругларым тергиидеп турлар. Оолдардан Сандал Ондар, Бадыма Доржу, Караты Монгуш олар эки түңнелдерни республика иштинде көргүзүп турарлар.

Амдыызында бисте турнирлер чоруп турар. Албан ёзугаар маргылдаага өөреникчилерим аразындан бир-ле дугаар Тыва Республиканың дзюдо маргылдаазының бирги чери дээш маргылдаага Диана Куулар киришкеш, 2-ги черге төлептиг болду. Октябрь айда болуп эртер Сибирь федералдыг округче киржири-биле чаңгыс уруг шилиттине бергени ол. Ам-даа 2-3 чыл ажылдаптар болзумза, ынчан түңнелдер көстүп келир. Дзюдога шаңналдыг черлерже кирип, тиилекчи болуру дендии берге спорттуң хевири деп санаар мен. Баштайгы медальдарывыс бо өөредилге чылында көстүп эгелээн. Минусинск, Черногорск, Барнаулга болган турнирлерге 2-ги, 3-кү черлерде кээп турар бис.

– Дзюдону каш харлыындан эге­лээр болза экил?

– Японияда дзюдону 3 хардан тура өөредип турар. Ынчангаш оларның түңнелдери аажок улуг. Бисте 6 хардан эгелеп турар. Чамдыктары 10-11 харлыында чедип келирге, күзелдиг улусту назы-хар барымдаалавайн өөредип турар бис. Шуут 6 харлыг улус дилээри берге апаар.

– Спортчу кижиниң сагыыр ужурлуг чүүлдери чүл?

– Сагыыр чүүлдер-ле хөй, бир дугаарында чурумга өөренир: эртен эрте турар, сула шимчээшкинни албан кылыр. Спортчу кижи хөй удаан ажыы чок. Амгы салгалдың телефонга хандыкшылының улгадып турары харааданчыг. Ынчалза-даа катап-катап чугаалап тургаш, телефонга хандыкшылын соксадырын оралдажыр-дыр мен.

– Өзүп олурар спортчуларга ада-иезиниң ролю кайы хире болуп турар?

– Дзюдону болгаш черле спорттуң кандыг-даа хевирлерин өөредиринге “өөреникчи – башкы – тренер – ада-ие” деп сырый харылзаа улуг рольду ойнап турар. Спортчу чедиишкиннерже чүткүп, өңнүктежип чоруур уругларга ада-иениң деткимчези, чагыг-сургаалы идигни берип турар деп санаар мен. Мээң өөреникчилеримниң ада-иелериниң уругларынга деткимчези аажок улуг. Маргылдаалар чоруур деп баарга, шыдаар шаа-биле боттарының талазындан материалдыг-даа, сагыш-сеткил-даа талазы-биле демнии-биле уругларын деткип чорударлар. 30-40 кижиниң ада-иези чаңгыс кижи дег дыңнангыр болуп, уругларын деткип чорууру дээш өөрүп четтирер-дир мен.

– Тренерлерге билиг бедидер курстар болуп турар бе?

– Тывадан дашкаар тренерлерниң билиг бедидер курстары үргүлчү болуп турар. Тренер кижи база, өске мергежилдиң кижилери ышкаш, бүгү назынында өөренип кээр деп санаар мен. Чылдан чылче четпес чүүлдерни тодарадып, өөренип чоруп-ла олурар.

– Өөреникчилерни канчаар сорук киирип турар силер?

– Японнарның канчаар белеткенип турарын көргүзүп, аргаларны айтып берип тургаш өөредир-дир мен. Тренер кижи өөреникчилери-биле таптыг чугаалашпас болза, сонуургалы чидип, каапкаш чоруй барып болур. Күштүг күзелдиг уруглар кандыг-даа бергелер таваржырга черле дүжүп бербес. Чижээ, ындыгларга Аэлита Ховалыгны хамаарыштырып болур. Амгы үеде ол чемпионнап эгелей берген.

– Бодуңарның спортчу чедииш­киннериңер хөй-ле боор аа?

– 2012 чылда Омск хоорайга болуп эрткен самбонуң чемпионады болгаш бирги чери дээш маргылдаага 74 килге 3-кү черни алган мен. 2013 чылда Даг-Алтай хоорайга Алтай Республиканың баштыңының шаңналы дээш Бүгү-россия чергелиг самбо маргылдаазынга 74 килге 2-ги черге келдим. 2014 чылда Омск хоорайның дээди өөредилге черлериниң аразынга Омск облазының самбо чемпионадынга 74 килге хүрешкеш база-ла 2-ги черни алдым. 2016 чылда Тыва Республиканың самбо чемпионадынга 2-ги чер, 2017 чылда ол-ла чемпионатка 3-кү чер болдум.

Кажан тренер ажылын сонуургай бергеш, бодум чемпион болбазымза-даа, өөреникчилеримни улуг спортчу чедиишкиннерге чедирип каайн деп бодалдыг апарган мен. 4, 5 харлыг 2 оглумну база спортчу бедиктерже үндүреринге белеткеп эгелей бердим. Амдыызында буттары быжыксын дээш футбол секциязы чедирип турар мен.

– “Шын” солуннуң номчукчуларынга чүнү күзээр силер?

– Тыва чонумга бурунгаар көрүштүг, спорт-биле холбажып, багай чүүлдерден адырлып, эки талаже угланырын күзээр-дир мен. Кол-ла чүве кадыкшылче көрнүр болза эки. Спорт залдар хөйү-биле ажыттынып турар-дыр. 70-80 харлыг өгбелеривис спорттан салдынмайн, маңнап, шошкуп турар үеде, 10, 20, 30 ажыг харлыг улус бажыңынга шим­чээшкин чок олурар дээрге дүүшпес-тир. Узун назылаар деп бодаар болза, кадыкшылды быжыглаар болгаш угаанны сайзырадыр апаар.

Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.

#Тываспорт #Авыргаспортшкола #Каа_хемсуур #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva