Хайнак хүреш

Номчукчунуң бодалы

Бистиң салгалда хүреш­пейн чораан эр кижи чок турган: бичии оолактан эгелээш, школачылар-пионерлер, аныяктар чыыштарынга хүрештер үстүр эвес, оон улам маевкалар, суму хүрештери уламчылаар. Ынчангаш «алдан-дөрттүң чириин» кым дуглавайн чораан боор!

Тыва хүреш дээрге арга-биле хүрежир кончуг шимченгир—динамиктиг хүреш чүве. Ынчан улусту дыңнаарга: «Күжү бар, а арга билбес-тир ийин» — деп октаткан улуг-шыырак эрниң дугайында ындыг үнелелди кижи дыңнаар чүве.

Амгы үеде эгиир шагдан тывылган чараш чиңгине тыва хүреживис чиде берген — хайнак хүреш тывылган. Сактырымга, 2000 чылдарның эгезинден бээр ышкаш. Ам мындыг болгай: мөгелер 10 минута иштинде окташпайн барганда, олар дөрт хончузундан ыяк тутчуп алгаш, улай хүрежирлер. Шак ынчаар тутчуп алгаш хүрежир чоннар Чер бөмбүрзээнде эңдерик болгай. Орустарның хүрежи – курундан баш удур тутчуп аарлар, башкирлер, татарлар, чуваштарның «кураш, корэш», туркменнерниң «гореш», хакастарның «курес» база ындыг. Бистиң тыва мөгелеривис 10 минута эрткенде, ам үстүнде адааным, бистиң сураан-даа дыңнаваанывыс эгезинде-ле тутчуп аар өске хүрештерже шилчий бээрлер.

Республиканың тыва Хүреш федерациязы шак мындыг «чаартылга» кылгаш, чүс-чүс чылдарда дамчып келген езу-чаңчылывысты үреп, тыва хүрештиң хөй аргаларын чидирип, ооң хан-дамыры болур  философиязын өскертипкен.

Тыва хүрештиң кол ооргазы – мөге кижиниң шыдамыында болгай: «бир айның үжен хонуун­да, ийи айның алдан хонуунда… хүрешкеннер» дээн сөстер кандыг-даа хөөредиг эвес. Чоокка чедир бис ынчаар хүрежип турдувус. Ийи талазында, мөге кижиниң база бир шынары  —чүткүлдүүнде, ынчангаш бодунуң тудужун чедип алырда, бар турган аргаларын ажыглап, чүткүп тургаш, чедип алыр болгай. Ам кандыг-дыр, че: «Че, дөрт хончудан тутчуп алыңар!» Магалыын көрем, аваан­гыр-шимченгир удурланыкчызындан сезинген мөге, 10 минута иштинде аай-дедир кеденип кылаштап, дезип тургаш, тудужун ап алыр. Дорту-биле чугаалаарга, чиик деңзилиг мөгени аар деңзилиг мөгеге анаа каап бергени ол ышкажыл, ол октап аар кылдыр. Мөгениң туруштуг болур шынары ынчаар чидир тарбыдаттына берген. Үште, тыва хүреш амыдыралдан укталган, амыдыралга херек ужур-уткалыг болганда, мында аваангыр, хөй арга билир чорук эң чугула турда, өске чоннарның тудуштуг хүрежинче шилчий бээрге, хойтпак, хайнак хүреш  апарган болбайн канчаар. А моолчургу девиг дугайында чугаалап кан­чаар: тас чүве болза, дүктее берген, дүктүг чүве болза, тазара берген болгу дег.

Национал езу-чаңчыл, бурунгу культуравыс катап дирлип, чер-делегейде алдаржып турар апарган үеде чиңгине тыва хүрешти диргизери албан: кандыг-даа 10 минута, «дөрт-хончу» чокка. Мону чүгле мээң чаңгыс чер-чурттугларым, мөгелер ораны – сүт-хөлчүлер шыдаар дээрзинге бүзүрелим улуг. А республиканың тыва Хүреш федерациязы боттарының чогаа­дып алганы «хайнак хүрежин» эрттирип-ле турарлар ый­наан. Оларның эрттирип турар хүрештерин моон соңгаар парлалгага, каяа-даа «тыва хайнак хүреш» дээри барымдаалыг болганы үстүнде сөстерден билдингир ышкажыл.

Маадыр-оол Ховалыг, Улустуң чогаалчызы. #Шын