«Хайыраан бот» төрээн чери Өвүрде

Кожуунга уран чүүл хүннери

Тыва национал театр улуг драматург, артист, композитор Виктор Шогжапович Көк-оолдуң төрүттүнген хүнүнге уткуштур чогаалчының төрээн черинге — Өвүр кожууннуң Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чыраа сумуларынга уран чүүл хүннерин эрттирген.

Хөгжүм-шии театры улуг гастрольдарының репертуарын ол чер чурттуг Виктор Көк-оолдуң «Хайыраан бот», Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу», Владимир Серен-оолдуң «Каң-кыс», Доңгак Бегзиниң «Өңнүктер дугайында тоожузунга» үндезилээн Нина Сереноттуң «Өшпээн ынакшыл» деп шиилеринден тургускан.

Гастрольдар үезинде театрның чогаадыкчы делегациязы библиотекаларга, школаларга барып, ужуражылгаларны база эрттиргилээн. Оон аңгыда Тываның ном үндүрер чериниң чаа номнарының делгелге-бүүзезин организастаан. Тыва дыл кырында дыка хөй номнарны чаңгыс хүннүң дургузунда дус-дагжылар садып аппарганнар.

Февраль 29-та дүъште 12 шакта Дус-Даг суурнуң Санчы Кызыл-оол аттыг культура бажыңынга Тываның хөгжүм-шии театрының улуг гастрольдары Владимир Серен-оолдуң маадырлыг тоолунга үндезилеп тургускан «Камгалакчы Каң-болат кыс» деп шии-биле ажыттынган. Школа назылыг уругларга чарлап каан-даа болза, зал сыңмас көрүкчүлерниң чартык кезии улуг чурттакчы чон болганы кайгамчык. Чон театр коллективин бир тускай уткуп, бир-ле онзагай, сактырга, үрде көрбээн төрел чону ышкаш хүлээп алганын чугаалавас арга чок.

Ол-ла кежээ Торгалыгның хөрзүнүнден чаяаттынган, чоннуң шуут-ла шээжи-биле билири үрде манаан ынак шиизи «Хайыраан бот»-даа эгелээн. Шиини көөр дээн аалдар ол хүн хоюн шала эртежик кажаалааш келгеннер. Улуг-биче чон шуут-ла клуб сыңмас. Чоннуң театр уран чүүлүнге ынаан театрның артистери болгаш ажылдакчылары дораан-на эскерип кааннар. Шии үезинде кижи бүрүзү ол болуушкуннарны чурттап эртип, сагыш-сеткилинден бердинип көргени шиини ойнап турар артистерге дыка улуг күштү берген. Уран биле Салбакайның, Караның ырыларын улуг назылыг көрүкчүлер бүдүү эдерти ырлажып олурары, шиини шээжи-биле билир хирезинде катап-катап көрүп эрикпези чогаалдың чончузунуң бадыткалы ол болур. Шии, шынап-ла, төрээн чуртунга баргаш, төрел чонунга куспактадып, мага хандыр эргеленип, актадып, арамайладып алган. Он дөрт чыл бурунгаар театр «Хайыраан бот»-биле кээп чорда, Кара биле Седипти Луиза Мортай-оол биле Станислав Ириль ойнап турганын чон сактып чугаалажып олурду. Ол үеде көрген улустуң сеткилинге ол артис­тер кезээде Кара биле Седип болур. Бо удаада кол маадырларны Надежда Ооржак биле Олег Сат күүсеткеннер. «Хайыраан ботту» бир дугаар көрүп турар чалыы көрүкчүлерге бо күүседикчилер эң-не тулган болуп артып каар. Улуг назылыг көрүкчүлер Кара-кыс Мунзуктуң, Дадар Барыңмааның, Тамара Ондарның, Римма Сарыг-Хуурактың, Эльвира Докулактың Караларын шии соонда чылыы-биле сактып чугаалап турдулар.

Кадай биле Сарыг-Ашакты улуг артистер Анзат Куулар биле Александр Салчак тулган-на ой­наан. Надежда Наксылдың Хорлуузун, Леонид Каң-оолдуң Хам-оглун дус-дагжылар өөрүп хүлээп ап, Уран биле Салбакайның рольдарында Аржаана Стал-оолду, Айзана Чылбак-оолду чаптап ханмадылар. Улуг эвес зал болгаш ындыг ирги бе, артистерниң сөс бүрүзү чиге дыңналып, арын-шырайының хензиг шимчээшкиннери безин тода көстүп турар. Бо удаада артистерниң шииден хей-аът кирип, шииге ынакшып, таалап ойнааны бир тускай өңгүр болду.

Надежда Ооржактың Каразын Өвүр-Торгалыг магадап хүлээп алган. Көрүкчүлер кол маадыр-биле деңге өөрүп, каттыржып-даа, муңгарап, ыглап-даа, артистке ынакшып четтигипкеннер. Олег Саттың күүселдезинде Седипти, Эдуард Ондарның Кенден-Хуураан база-ла шииниң чурту өскелевээн. Балдаң даайны Орлан Оюн, Өскени Мерген Хомушку күүседирге, шагда-ла таныырывыс, эргим улузувус ышкаш болду. Аныяк артистер Уран-оол Стал-оол база Шораан Кужаан Бышкак-Кара биле Дүлей-оолду бир дугаар ойнап турар хирезинде, овур-хевирлерни улам өңгүр кылдыр байыдып ап, чедимчелиг бараалгатканнар.

Шииниң соонда Виктор Шогжаповичиниң чоок дөргүл-төрелиниң салгалдарының өмүнээзинден сумунуң хоочуну Валентина Хенче-Караевна Дор­жукай сөс ап, «Хайыраан боттуң» киржикчилеринге суй белектерни сөңнээннер.

Эртенинде, март 1-де, Виктор Көк-оолдуң төрүттүнген хүнүнде Дус-Даг ортумак школазының литературлуг чурт-шинчилел музейинче экскурсияны ооң эргелекчизи башкы Светлана Седен-оол артистерге болгаш театрның ажылдакчыларынга эрттирген. Улаштыр театр коллективи ийи шиини дус-дагжыларга бараалгаткан. Дүъште Нина Сереноттуң «Өшпээн ынакшыл» деп шиизин, а кежээ Эдуард Мижиттиң «Көк дээрниң оглу» деп төөгүлүг драмазын чон улуг сонуургал-биле көрген.

Бичии Көк-оолду ойнап күүсеткен школачы Дагба-Дор­жу Сатты көрүкчүлер магадап-ла ханмаан. Ат-сураглыг Хам-кадайны Саяна Сат ойнааш, чоннуң бедик үнелелин алган. Аныяк Виктор Көк-оолду Өвүр черниң Ак-Чырааның салым-чаяанныг оглу Өнер Кызыл-оол кайгамчык ойнады. Аныяк артист бо рольду чоокта чаа хүлээнип алгаш, кончуг хынамчалыг ойнап, актержу мергежил талазы-биле өзүлдезин бадыткап турар.

Чогаалчының төрүттүнген хүнүнде ооң дугайында шиини көргүзери дээрге, ыдыктыг Дус-Дагга, Торгалыгга, чаңгыс чер-чурттуг төрел чонунга мөгейиг-дир деп, театрның удуртулгазы тайылбырлап, өөрүп четтиргенин илереткеш, шииге немей концерт программазын база көрүкчүлерге белек кылдыр ойнап берген.

Дараазында ийи хүн ол шии­лерни Чаа-Суурнуң Культура бажыңынга бараалгаткаш, март 4-түң хүнүнде Ак-Чыраа суурга өлүм чок «Хайыраан бот»-биле Виктор Көк-оол аттыг национал театрның улуг гастрольдары доо­зулган.

Тываның Моол-биле кызыгаар­лажып чыдар черинде Өвүрнүң үш сумузу сөөлгү он ажыг чылдарда кээп көрбээни театр артистерин сагынганы-ла ылап: культура бажыңнары шыгырт долу, адыш часкаашкыннары изиг-изиг, өөрүп четтириишкинниң сөстери төнчү чок, артист бүрүзүнге кадак сунуп, хол белектерин сөңнээннер. Чон ынак шиилеринге, ынак артистеринге өөрүп, мага хандыр дыштанып алган. Театр бодунуң ээлчээнде, үрде келбээн төөгүлүг черге чаламазын баглап, тайга-таңдыга тейлеп, көрүкчүлери-биле сагынганын намнадыр ужуражып, чугаалажып, оюн-көргүзүүн таварыштыр чонунга ынакшылын илереткен.

Дөртен беш кижиден тургус­тунган Тыва национал театрның гастрольдап келген коллективин бедик деңнелге уткуп-хүлээп ап, чурттаар чер, аъш-чем талазы-биле бүрүн хүлээнип алгаш, чурттакчы чоннуң сагыш-сеткил культуразы дээш бир демниг ажылдаан Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чыраа суму чагыргаларынга, культура бажыңнарының коллективтеринге, школа болгаш чаштар садтарынга, эмнелге коллективтеринге, үш сумунуң чурттакчы чонунга өөрүп четтиргенин театрның бүгү коллективи илередип, дараазында гастрольдап кээп, ужуражырынга бүзүреп турар.

Эрик НОРБУ,

Тываның национал театрының чогаал кезээниң удуртукчузу. #Шын