Көдээниң сезоннуг ажылдары черле төнер эвес – бирээзи адакталырга-ла, дараазындазы келир. Чер-черлерде ооң аттары аңгы-аңгы – “хап чиир”, “теп чиир” дээш баар. Сиген кезилдезин, көржең коптарылгазын ыраккы кара-хөлчүлер ынча дижирлер. Бо ажыл-агый, акша-шалың чок түренчиг үеде сезоннуг ажылдар чамдык кижилерге “эктинден элевезиниң, хырнындан аштавазының”, немелде орулга киирип алырының аргазы ол.
Ыяш-даш аразында Кара-Хөл-даа ажыг кышты кайыын ажырар деп, тайга-таскыл ортузунда чер болгаш, кыжы база өршээлдиг болур чер-ле болгай, аңаа бодаарга, хары, кавысканны айыылдыг. Улуг хар уруп, дүвүзү ону хөртүктеп кааптар чүве болза, касканнанып оъттаар мал-маганның чуду эгелээр. Ынчангаш кышка ыяк белеткенмес чүве болза, ындыг байдал чер бүрүзүн манап болур.
Сөөлгү үеде Мөңгүн-Тайга ышкаш ырак-узак база чедери берге, арга-арыг чок, оран-таңдының бүгү-ле хаттарынга чадагай ажык черлерниң эң-не берге, харын-даа барык шиитпирлеттинмес чыгыы айтырыы – одалга айтырыы апарган. Мындыг черлерде чамдык сеткили хоомай кижилер чаңгыс чер-чурттугларының берге байдалын акша-көпей үндүрүп алыр арга кылып, мал-маганының көржеңин доңуп-дожаан улус-чонунга доктаадып тургускан өртек-үне-биле садып турар апарган. Өөредилге сайыды турган Николай Коңгарның үелери эрткен-дир ийин. Ооң төрээн булуңу Бай-Тал суурга туттурганы үш каът школазының кыжын одаар хөмүрү-биле бүдүн суур амыдырап турду. Кежээ боорга-ла ванналап сөөртүп алыр. Ам халас дажыглап турар чүве кайда дээр сен, чүүл бүрүзү өртек-үнелиг, кандыг-даа албан-организация артык акша-көпей чарыгдавас, ооң үнезин хөлчок эки билир апарган үе ышкажыл.
Ам бир ванна хөмүр-даштың өртээ та чеже апарган чүве? Бир шоодайныы та каш? Янзы-бүрү деңнелче соңгулдаларның бүдүүзүнде улус-чоннуң айтырар, көдүрер-ле айтырыы ол – хөмүр. Көржең одап чораан көшкүн тывалар хөмүрге ол хире чаңчыгып калган бис, аңаа хереглеливис ол хире чазый апарган. Сактырга-ла, хөмүр чок болза, амыдырал чаңгыс черге доктаап туруптар ышкаш. Ооң кадында дөженгештиң, дүрлүп-дүрлүп чыдып алырывыс хөмүр-даштың бажын база кайыын-чүүден келген хөреңгитеннер билир апарган.
Бо чайны, күстү, кышты өттүр тываларның шоолажып келген чугаазы база хөмүр-биле холбашкан. Хөөкүй Чазактың, ооң удуртукчузу В. Ховалыгның чүзүн-даа арттырбаан. Хамык-ла чүүлдерге чүгле олар кайыын буруулуг чүве деп, ынчалза-даа “сырын чокта сиген бажы база шимчевес” дижир болгай. Чазактан өскеде караа тулупталган, калчаарап-дажаараан маңгыстардан чонну кым эң-не баштай камгалаар чүве деп. Кижи бажын кижи билир апарган үеде улус-чоннуң бодунуң чазаандан дуза манап олурарын чүгле ооң-биле тайылбырлаар-ла-дыр. Чазак база хол куруг олурбаан-дыр ийин. Бодунуң баш миннир айтырыгларының иштинге хемчеглерни ап, одаар чүүлге доктааткан өртектерни-даа тургузуп, хөреңгитеннер-биле мага хандыр чаргылдажып, олар-биле чаныш-сыныш чок судтажып келди.
Бо айтырыгда оожум-даа бол, бурунгаар шимчээшкиннер бар-дыр ийин. Маңаа база бир тиилелгениң дугайында Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвадан дыңнаткан. Ээлериниң айтыышкынын күүседип, эргиде «Тыва даг-дүгү» комбинадының оран-савазын чазып-бузуп тургаш, ооң бузундуларынга ийи кижи хөме бастыртып турда, В.Ховалыг чурттуң найысылалынга хөмүр айтырыының талазы-биле ажылчын сургакчылаашкынга турган. Ол сургакчылаашкынның кыска ужур-утказын тайылбырлаарга мындыг.
Ээрбек суурну эрте халдып бар чыдарга, Чаргы деп чер бар. Бир шагда Баян-Колдуң бай-каразы биле ол чоок-кавының оюну аңаа чаргызын үзүп, “моон соңгаар моон тура сээң чериң, моон тура мээң черим” деп дугурушкан чүве-дир. Ынчангаш ол черни Чаргы деп адаан. РФ-тиң Чазааның бирги оралакчы даргазы Андрей Рэмович Белоусовка В. Ховалыгның чеде бергениниң ужуру база ындыг хевирлиг. En+ холдинг биле Тываның даг-тывыш компаниязының удуртулгазы-биле улус-чонга хөмүрнүң өртек-үнезиниң талазы-биле маргыжын үзүп алыры ол. Мооң мурнунда В. Ховалыг хөмүр-даш уургайының продукцияны үндүр садар өртектерин барык 500 рубльге чиигедип, бир тонна хөмүрнүң өртээн 2220,1 рубль чедирген. Бүдүрүлгениң экономиказынга улуг хор чедирбейн, ону оон-даа кудуладып болур турду-ла ыйнаан, ынчалза-даа Тываның даг-тывыш компаниязында дыка хөй бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс ажылдап турар, ооң кадында уургай республиканың хөреңгизинге улуг үндүрүглерни төлеп турар болгай. Ынчангаш өртектерни үстүнде адаанывыс деңнелге доктаадып тургускан, тывыш хемчээлдери биеэги хевээр артса-даа, бүдүрүлге дөмей-ле орулгалыг болуп артар. Чүге дизе бөгүн хөмүрнүң өртек-үнези доктаамал өзүп олурар, аңаа хереглел улуг болуп артпышаан. Хөмүрнү соңгаарже садып-сайгарганындан компания арыг орулганы көвүдедип ап болур.
Ынчалза-даа хөреңгитен хөмүржүлерниң удуртулгазы дедир тепкеш чыдыпкан, олар-биле чугаалажыры безин бергедээн. Оларга артык чарыгдал үндүрүп, кайнаар-даа чоруп турбас. Республиканың чурттакчыларын олар мөлчүүр, орулга киирип алыр улус кылып алган. Хереглээннер боттары сөгүрүп четкилеп кээр. Хөмүржүлерге мындыг байдал кончуг эптиг болбайн аан.
Андрей Белоусов В. Ховалыгны болгаш хөмүр-даш уургайының ээлерин кичээңгейлиг дыңнап дооскаш, Тываның даг-тывыш компаниязының хөмүрге өртектерин бир чылдың дургузунда “доңурар”, чазактың бир тонна хөмүр дээш 2220,1 рубль доктаадып тургусканы өртээн биеэги деңнелге арттырар, дараазында чылын ону узадып ап болур деп чарлык болган. Шүүдел эгидилгези кылдыр хөмүр-даштың экспортунга үлүгнү хөмүржүлерге бээр болган.
Ниитизи-биле чугаалаарга, улус-чон, чазак-чагырга бот-боттарынга хыйланчып, ызыржып-даа чыткаш болза, чазый хөреңгитеннерни тиилээн болуп турар. Ам ону Россияның чазаанга таптыг долдурары артып калган. Хөмүр айтырыынга чаргы мынчаар үстүнүп-ле турар болзунам.
Артур ХЕРТЕК.
#Тываныңдаг_рудакомпаниязы #Хөмүр_даш #Владиславховалыг #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
