Ада-чурттуң Улуг дайынынга киришкен тывалар дугайында тыва дылда бижиттинген баштайгы документалдыг «Эки турачылар мурнуку одуругда» деп тоожу 1970 чылда үнген.
Чогаалдың аннотациязында бижээни-биле: «Номда аныяк журналис Оюн Кодур-оолдуң дөрт чыл дургузунда истеп, сураглап чорааш тыпканы, дайын киржикчилериниң сактыышкыннары, чуруктары кирген… Маргылдаалыг фактыларны тодарадырда, автор оларны архив документилеринге бүрүн үндезилээн. Ооң-биле кады автор ук чогаалды бижиирде, мооң мурнунда бүгүдеге билдингир турган фактыларны катаптавазын оралдашкан».
Оруунга ында-хаая таваржып турган машиналар дозуп, чамдык черлерже чадаг чедип, Тываны эргий кезээш, ужуражып четтигипкен кижилериниң солун чугааларын, каяа-даа парлаттынмаан материалдарны, чуруктарны, сактыышкыннарны, чагааларны журналист бо номунда киирген. Кайгамчык улуг ажылдың түңнелинде, тыва дылда бижиттинген бо чогаалдың номчукчуларга четпейн, хоругдалга таварышканы хомуданчыг. Ном үш улуг эгелиг «Тываны эргий», «Төрээн чурт дээш», «Ырак-узак үнүүшкүннер» болгаш ол эгелерниң иштинде улуг-биче хемчээлдиг элээн каш кезектерден тургустунган.
«Төрээн чурт дээш» ийиги эгениң «Аът кырынга бир ай ажыр» деп кезээнден каш одуруг: «1967 чылдың чазынында тыва эки турачыларның дайынчы херектерин истеп-сураглап, Москва чоогунда Подольск хоорайга четкеш келдим. Ында ССРЭ-ниң Камгалал яамызының архиви бар. Ынаар баарының мурнунда Тывада чурттап, ажылдап турар 30 шаа эки турачылар-биле хөөрежип четтигипкен мен. Оларның сактыышкыннары кончуг үнелиг, ынчалза-даа чамдык кол-кол фактылар уттундурган болур ийикпе, азы өскертине берген апаар таварылгалар хөй. Ынчангаш ниити дүрүм езугаар эки турачыларның сактыышкыннарын үнелеп көрбүшаан, оларның дайынчы амыдыралын көргүзерде, төөгүнүң документилерин кол өзек кылдым…» дээн демдеглели бар.
Мооң мурнунда эгеде эки турачыларывысты Белоруссияның Снегиревка суурунга чедирип каан болгай бис. Ам оларның оон ыңайгы оруун эдерээли.
Уйгу-дыжын харамнанмайн, улуг чурттуң хоорайларын кезип, каш чыл дургузунда тыва эки турачыларның изин эдерип, оларны билир чораан ийи-чангыс кижилерни дилеп чорааш ужуражып, билип алган чүүлдерин хоругдаткан бо номунда журналист бижип каан.
«Ырак-узак үнүүшкүннер» деп үшкү эгеден «База катап саян ажыр» бо кезекте бижип турары: «1968-1969 чылдарда Москваже ийи удаа чорааш келдим. Баштайгы үнүүшкүннүң орулгазы – тыва эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолдуң дайын үезинде фронтуга кылып чораан хүн демдеглелдерин тывары болгаш тываларның чораан полугунуң, дивизиязының, аъттыг шериг каттыжыышкынының командирлеринге ужуражыры…».
Оюн Тармаевичиниң билип алганы-биле: «1945 чылдың баштайгы чартыында капитан Кечил-оол фронтуга кылып чораан хүн демдеглелдерин бодунуң штаб-биле харылзаачызы чораан Седен-оолга берип каан. Хүн демдеглелдерин номчааш, дедир эгидип бээр деп турда, 1945 чылдың июнь 10-да капитан Кечил-оол өлген… Чер чоруур апаргаш, Седен-оол ону Москва хоорайда бир таныжының бажыңынга каапкан болган…»
Хүн демдеглелдериниң оон ыңайгы салымының дугайында истелгезин (ужурашкан улузунуң ат-фамилиязын, чедип чораан хоорайларын, кудумчуларын, кирген бажыңнарының дугаарын) журналист бо номунда тодаргай киирген.
Номнуң төнчүзүнде Оюн Тармаевичиниң сөөлгү сөстери мындыг: «Бир эвес менден «Бо номну бижиирде, кайы эге силерниң эң хөй үеңерни эжелээнил?» деп айтырар болза, боданмайн-даа «Ада-чурттуң Улуг дайынынга чораан тываларның ат-сывын тодарадып тывары» деп харыылаар мен. Ол шын. Чүге дээрге ону тодарадыры нарын болгаш берге. Архив документилери болгаш ам бистиң аравыста чурттап чоруур эки турачыларның сактыышкыннары идегелдиг өңнүктер дег, ынчалза-даа боларның кайызы-даа дайынга чораан тываларның санын тодарадып шыдавас болган… Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан фронтучуларның дайынчы намдарында билдинмес айтырыглар ам-даа арбын болган ужурунда, оларның дугайында документалдыг тоожумну төнген деп шыдавас-тыр мен» (1965-1969 чч. Кызыл – Москва – Ровно – Кызыл).
5000 кезектиг парлаттынган бо ном ховар чуруктарлыг болгаш 90 арынныг. Кандыг чылдагаанның ужурундан номчукчуларга четпейн, узуткаттына бергени билдинмес. Авторга кайы хире улуг согуушкун болганын бодаарга дыка берге. Номну узуткаар хире ында бичии-даа сезинчиг одуруглар чогун эскерип болур. Эки турачылар дугайында тыва дылда баштайгы документалдыг чогаалывыс салымы мындыг. Журналист авторнуң болгаш бо чогаалдың дугайында «билдинмес айтырыглар ам-даа арбын болгаш, тоожумну төнген деп шыдавас мен» – деп, Оюн Кодур-оолдуң эпилогта сөөлгү сөстери-биле 50 чыл бурунгаар, Улуг тиилелгениң 25 чылынга тураскаадып бижээн ховар талантылыг аныяк журналистиң хоругдаткан номундан каш одуругларны номчукчуларга бараалгаттывыс.
Зоя Монгуш, А.С.Пушкин аттыг библиотеканың тураскаал номнар секторунда библиограф. #Шын
