КИЖИ, БОЙДУС, ЭРТЕМ

Тываның эртем төвү – респуб­ликада эң аныяк эртем-шинчилел албан чери.
Республиканың бойдус байлаан, чонун эртем ёзугаар шинчилээр угланыышкынныг бо эртем төвүн 2019 чылда Убсунурнуң делегей чергелиг биосферлиг шинчилелдериниң төвүнүң баазазынга тургускан. Амгы үеде ында 25 кижи ажылдап турар, оларның сези эртем ажылдакчылары.
Бо ийи чылдың нүүрүнде шинчилээн ажылдарынга хамаарышкан 52 статьяны бижээн. Ол – эки көргүзүг. Эртем төвү кылган шинчилелдериниң дугайында «Шын» солун таварыштыр чонга каксы таныштырар сорулгалыг дараазында бөлүк материалдарны белеткээн.
Кижиниң ханында бүдүмел­дер чүнү
көргүскенил?
Тываның девискээринде чурттап чоруур чоннуң уксаа салгаар бүдүмелдерин (геннер) шинчи­лээри эртем төвүнүң мурнады шиит­пирлээр кол ажылдарының би­рээзи.
Үндезин чоннуң ханында уксаа салгаар бүдү­мелдеринден оларның онзагайларын илередир дээш, чамдык кижилерден материалды чыып алгаш, өөренип көргеш, дараазында кезек түңнелдерни үндүрген.
Тываларда европейжи болгаш моолчургу расаның уксаа­ салгаар бүдүмелдериниң холужа бергени ук чоннуң нарын этногенезтиг болганын көргүзүп турар. Антропологтуг база серологтуг шинчилелдерниң түңнелдери тываларның чаңгыс аай эвезин, Сибирьниң, Төп Азияның, Казахстанның бөлүк чоннарындан бир тус­кай ылгалып турарын херечилеп турар.
Соңгу Евразияның 16 аңгы үн­­дезин чоннарының аразындан тываларда уксаа салгаар 4 аңгы хан системазының бөлүүн иле­реткен. Кызыл хоорайның ты­ва­ларының уксаа салгаар бү­дү­­мелдери якут-сахаларның (Усть-Алдан, Нюрби улузунда) болгаш мурнуу алтайларның уксаа салгаар бүдүмелдеринге дө­мейзимээр, эң чоок болган. Бо шинчилелдерниң тодаргай та­йыл­бырын «Якутияның эмчи жур­налында» бижээн. Ук ажылдарны биология эртемнериниң доктору Урана Кавай-оолдуң удуртул­газы-биле кылып турар.
Уксаа салгаар бүдүмелдер шинчилээр ажылдарны Тыва Республикага 2020-2021 чылдарда оон-даа делгемчидерин планнап турар. Чаа үениң экспресс-тестилериниң аразындан биоинформациялыг технологияларны ажыглалга киирер.
Үнүштер дузазы-биле кадыкшылды
камнаары
Бир эвес регионга чогуур шин­чи­лелдерни билдилиг чорудуп, эки түңнелдерин чедип алыр болза, персоналдыг медицина айты­рыгларын шинчилээр ажылдарже шилчий­ бээр. Ооң бир кезээ бойдустуң үнүштерин эм кылдыр ажыглавышаан, кадыкшылын дадыктырып быжыглаарынга дузалаар чаа технологияларны күрүне даал­газы ёзугаар шинчилээри.
Республиканың бойдус байлаан шинчилээри-биле беш аңгы федералдыг эртем-шинчилел албан черлери демнежип алгаш, Тываның эртем төвүнүң чанында тускай эртем бөлүүн тургузуп алган.
Ол дээрге Россияның эртемнер академиязының Сибирьде болгаш Тывада салбырлары, Тываның күрүне университеди, Тываның эртем төвү-дүр. Оларның аразында Новосибирск хоорайда Хөрзүн шинчилээр эртем биле агрохимия институду, Сибирьниң төп ботаниктиг сады, Систематика болгаш дириг амытаннар экологиязының институду база бар.

ХОВАР МӨӨГҮЛЕР
Тывада 2066 янзы үнүштер барын 2007 чылда санап тодараткан. Оларның чеди чүзү – ажыктыг үнүштер. 423 үнүш (60,4 хуузу) – эм шынарлыг үнүштер, а 256 (36,5 хуу­зу) – декоративтиг үнүштер, 205 үнүш (29,3 хуузу) – мал чемижинге хамааржыр. Ынчалза-даа Тываның эртем төвүнде бойдус эртемнериниң лабораториязынга Кызыл хоорайның чечектиг үнүштерин шинчилээш, үнүштерниң чаа хевирлерин даңзыже киирери чугула дээрзин биология эртемнериниң кандидады Рада Шанмак саналдап турар.
2020 чылда эртемденнер Тываның онзагай камгалалдыг бойдус девискээрлеринде арга-арыг, хову-шынаа үнүштерин шинчилээри-биле хөй чыл өзер шырыш үнүштерни, чемиштиг үнүштер, мөөгүлерни, чиңгистерни болгаш өске-даа оът-сигенни чыып алган. Өрттенген арга-арыглар иштинде дыт чудуктарын шараланчак чуга ак-ногаанзымаар (миксоцимент) бичии бүдүмелдерниң хөйүн эртемденнер эскерип демдеглеп алган.
2) Тускай бүдүмелдиг бедик шынарлыг базидиялдыг мөөгүлерниң вирустар узуткаар шынарын, биология эртемнериниң кандидады, Сибирьниң ботаниктиг садының эртем ажылдакчызы Анастасия Власенко бирден бирээ чокка шинчилеп эгелей берген. Ооң түңнелинде Тываның девискээринде эм шынарлыг мөөгүлерниң курлавырының дугайында эртем-шинчилелдиг үнелелин бээр. Эртем отряды бо чайын үш аңгы онзагай мөөгүлерни тып алган.
Ондум заказнигинде аурикулярия деп мөөгү элээн­ хөй болган. «Аурикулярия уховидная» деп аттыг мөөгүнү Мурнуу-чөөн Азия чоннары аъш-чем аймаанга холуур. Бо мөөгүде ыжыктар, вирустар, бактериялар узуткаар эм шынарлыг бүдүмел бар боорга, биотехнологтуг мөөгүнү делегейниң чурттарында тарып өстүрүп турар. Салаттарга сүүзүннүг чаагай чыттыг холуксаа болгаш немелде биологтуг бүдүмел (БАД) кылыр талазы-биле инновациялыг бүдүрүлге тургузарынга келир үеде ону ажыглап болур.
Россияның девискээринге безин дыка ховар таваржыр псевдогиднум дээр аттыг чиир мөөгүнү Тапсы заказнигинден тып алган. Ол – эм шынарлыг, ыжык сиңирер бүдүмелдиг мөөгү. Красноярск крайның, Калуга болгаш Тверь областарының Кызыл дептеринче киир бижиттинген.
Солун тывыштарның бирээзи – Poronia punctate, аскомицета азы саадактыг мөөгүлерниң бир хевири болган. Ол бактерияларга болгаш ажыг ирик бүдүмелдерге удур туржур. Тверь областың Кызыл дептеринче кирген бо ховар мөөгү Тапсы болгаш Ондум заказниктеринде өзүп үнүп турар.
Эртем бөлүү заказниктерниң девискээринден чыып алганы үнүштерин, мөөгүлерин лабораторияга тус-тузунда шинчилээш, оларның биологтуг янзы-бүрү онзагай шынарларын эртем ёзугаар тодарадыр деп турар.

ЧЕЧЕКТИГ ШЫРЫШТАР
Нитрария дээр чечектиг шырыш үнүштерниң биологтуг онзагайын биология эртемнериниң доктору Евгений Банаев биле Тайгана Ак-Лама ханызы-биле шинчилеп турганнар. Чечектиг шырыш үнүштерниң чамдык хевирлеринде дыка ажыктыг бүдүмелдер барын олар илереткен. Ындыг үнүштерни эмнээшкинге-даа, химиотерапияга-даа ажыглап болур дээрзин сүмелээн. Тываның эртем төвүнүң ажылдакчызы Тайгана Ак-Лама «Ортаа Азияда нитрария чечектиг шырыштың таксиономиктиг бир янзы хевири» деп темалыг эртем кандидадының диссертациязын бо чылын камгалап алырынга белеткенип турар.
Амгы үеде нитрарияның катаптап турар чамдык хевирлерин Сибирьниң төп ботаниктиг садының эртемденнеринден аңгыда, Новосибирск хоорайда «Вектор» деп вирусология болгаш биотехнология төвү идепкейлиг шинчилеп турар. Оларның кол сорулгазы – өзүүчел болгаш эм шынарлыг үнүш культураларынга үндезилеп, вирустарга удур эм-таң чогаадыры. Чамдык чечектиг шырыш үнүштерде А грипптиң вирустарын узуткаар бүдүмелдер бар. Ону биотехнология, геннер инженериязы, фармацевтика, вирусология, медицина болгаш ветеринарияга-даа ажыглаарын эртемденнер шинчилеп турар.
Тываның эртем төвү бо чылды чедиишкинниг доо­зуп, келир үеде чедип алыр ужурлуг сорулгаларын салып, дидими-биле күүседип боттандырар дээш ажылдаар.
Чойган САМБЫЛА,
биология эртемнериниң доктору.