Кижи төлү каяа-даа чораай-ла…

Артистиң аян-чоруу

Кубаның төвү Гавана хоорайже углапкан корабль Атлант далайның орту кире берген эжиндирип бар чору. Дөрт дугаар каъттың 413 дугаар өрээлден соңгаже бакылап, кайгап-харап олур мен. Чартык километр хире далайда киттиң бажы көдүрлүп келгеш, тейинден агаарны үндүрерге, хүннүң караанга янзы-бүрү өңнүг дамдылар бооп бусталып үндү. Ооң бажы шымнып кире бээрге, калбак кудуруу дөрт метр хире көдүрүлгеш, база-ла далайже шымнып кире берди.

Эжик соктады. Бир кезек ажытпайн олур бис. Дыңзыг сок­тай бээрге, кубин эжим Франциз эжикти ажыдыпты. Эктинде алдын сарыг погоннарлыг эр кирип келди. Контролер кижи болду. Эжим биледин көргүстү. Менде билет чок, «койгунак» мен. Туттурган.

Иелдиривисти эдертип алгаш, үстүкү каътче үндүрдү. Бир өрээлче киире берди, ийи эктинде погоннарлыг, оон-даа күштүг ийи эр олур. Менче көрүп каап, эжим-биле үр-ле чугаалашкан соонда, бисти бир өрээлге суккаш, шоочалап кагды. Соңга-даа чок өрээл болду. Үр-ле эжиндирип келген соонда, эжикти ажыдыпты. Гавана хоорай деп бодаан мен, катканың. Дүъште үнген өртээливис, Васильевский ортулуктуң корабльдар өртээли болду. Девиинги-ле контролер бис ийини үндүрүп эккелгеш, мени чоруй бар деп холу-биле имнеди. Эжим Франциз мээң холум тудуп байырлашкаш, каттырып-каттырып, корабльче кире берди. Мен чурттап турар ниити чуртталга бажыңымче, Опочина 8-че, 24 дугаар өрээлимче базыптым. Өрээлимге келгеш, боданып чыткаш, удуй берип-тир мен.

Бо болган таварылга 1965 чылдың чеди айның ортан үези. Ынчан пианино, рояль кылыр «Красный октябрь» деп фабрикага ажылдап турган мен. Ол хүн дүъште шайлап алыр дээш, өрээлимге кээримге, Франциз дээр эжим: «Даштын мени манап тур, Кубаже иелээн бараалы. Гавана хоорайның кудумчузунга иелээ баскай бис, хоорайны, чонну сонуургап көргей сен» — дээрге, «акшам чок» дээримге-даа, «менде билет бар, сен мээң өрээлимге «зайчиктеп» чеде бээр сен» дээрге, көгүттүрүп алганым ол. Кижи төлү каяа-даа чораай-ла!

Минскиге аптека дилеп...

Бир катап Белоруссияның төвү Минск хоорайга Уильям Шекспирниң «Лир хаан» деп шии­зи-биле чеде бердивис. Шии­ни ойнаан соонда, «Беларусь» деп каан аалчылар бажыңының 14 дугаар кадында, бир өрээлге Россияның алдарлыг, Тываның улустуң артизи Александр Салчак-биле иелээн хондувус. Кежээ удуур мурнунда бичии «кипятильник»-биле шай хайындырып иштивис. Салчак шайлаан соонда, «Кандыг кончуг соок чүвел» дээш, ханада бир-ле чүвени басты. Эртен туруп кээривиске, соогу дам барган. Мен соогунга идик-хевим кедип эгеледим. Салчак туруп ора, «Ее, ооргам!» дээш, дедир чыда дүштү. «Че, Бак-кысович! Кашпагайың аайлыг эвес, хоорайже маңнап киргеш, ындыг-мындыг эмнерден садып эккел» — дээш, эмнериниң аттарын бижээш, акша тутсуп берди. Ам канчаар, хоорайже базып-ла кирдим. Улуг, калбак, чараш кудумчулап базып-ла чор мен. Магазин-даа көзүлбес, аптека-даа чок. Бир ашак эртип бар чыдыр. «Аптека кайдал?»  — деп айтырарымга, «Хоо, бо кудумчудан аптека тыппас силер» — дээш, холу-биле айыткаш, «бо паркты эрткеш, ында доора кудумчуже ээптиңер, ында аптека бар» — дидир.

Ол эрниң та орузу, та беларузу чүве, чугаазының аайы-биле базыптым. Паркче киргеш, чиңге кокпа оруктап эртип бар чыдырымда, оң таламда шөлээн черде, парктың ажылдакчылары-ла боор, элээн каш херээженнер хөөрешкен тур. Чанындан элээн эрте бергеш, дыңнаарымга бирээзи «Кто он такой?» — деп айтырды. Бирээзи тургаш, «Индеец наверное» — деп кагды.

Аптека тыппаан мен. Бир садыгже сонуургааш, кире бээримге, кадайларның эмиг-хавы садыы болду. Ыяткаш, дораан үне халыдым. Өрээлге келгеш, Салчакка ужурун чугааладым. «Ам канчаар, кадайның суп каан эмнерин тып алдым» — деп олур.

Дүъште чемненир черивис бир дугаар каътта. Бадып кээривис­ке, азыгда бо «Аптека» деп каан тур. Саша киргеш, эмнерин садып алды. Улуг хоорай ындыг ыйнаан, сыкыртып база бээр чорду. Кижи төлү каяа-даа чораай-ла!

Улан-Баторга  хымыс ижип...

Якут режиссер Андрей Борисовтуң тырттырган «Чиңгис-Хаанның айтыышкыны» деп кинода Чиңгис-Хаан бичии турда, азырап каан кырган-адазы Соргун Шар деп ашактың ролюн ойнап турган мен. Ийи хүн ажылдааш, бир хүн албан дыштаныр чүве.

Улан-Баторга «Урдунуур» деп аалчылар бажыңынга чурттап турдувус. Тывалаарга, «Суг бажы» дээн аалчылар бажыңы. Стас Ириль, Сайдаш Монгуш эрлериң ажылдап чоруй барганнар. Өрээлге канчап чалгаарап олурар боор, үнгеш, хоорайже базыптым. Бир черге кылаштап чоруурумга, бир эр оду чок, таакпы тудуп алган, от айтырды. Отту шаккаш, таакпызын кыпсып турар үемде, ол дыка-ла хөй чүүлдү чугаалап четтигипти. Мен билир кижи бооп, хүлүмзүрүп, бажым согайтып, моол кижи бооп эрте бердим.

Бир черге кылаштап кээримге, хамык улус бир-ле эжикче кирип турар болду. Өртектиг, 20 төгерик-биле төлепкеш, кире бердим. Улуг «Базаар» болду, чүү-даа бар. Оон үнер эжик тыппайн баргаш, базаарны долгандыр кылаштап чорааш, үнер черин тып алдым. Турупкан мен, чурттап турар черимче базыптым. Кылаштап-ла чор мен. Кылаштап-ла чор мен. Хоорай кыйыы, ак өглер көстүп келди. Ам-на билип каапкан мен. Стас, Сайдаш суглар-биле хымыс садып ишкен өөвүс болду. Бир хува аяк хымыс садып алгаш, ону чооглап оргаш, аалчылар бажыңы арай ырак эвесте деп бодап олурдум. Кижи төлү каяа-даа чораай-ла!

Түрк кыстар ыгладып...

Турцияның ийиги төвү Стам­бул хоорайга «Ада-чурттуң чаң­гызы» деп концерт-биле чеде берген бис. Бир дугаар төвү чер ортузу далайның эриинде Адана хоорай болур. Ол хоорайга турк чоннуң шаандакы маадыры «Күлтегин» деп шии-биле база чораан бис.

Чер ортузу далайның эрии кат-чимис-биле долган боор чорду. Орлан Монгуш, Эзир-оол Монгуш, Сайдаш Монгуш, Саян Монгуш база мен улуг пакет хап долдур апельсин, яблоко, мандарин дээш оон-даа өске кат-чимис чыып алган бис. Аалчылар бажыңынга барып чиир дээш. Өрээливиске кирип кээ­ривиске, оон-даа хөй кат-чимисти салып каан болган. Эрлер каттыржып, хей-ле чыгдынып турган-дыр бис дижип, кат-чимистиң эң-не чаагайын чооглап олургулаан бис.

Стамбул хоорайга «Хонак» аалчылар бажыңынга доктааган бис. Кежээ концерт соонда, Эдик Ондар-биле 4 дугаар каътта 41 дугаар өрээлге чурттаар болган бис. Өрээлди ажыдып киргеш, сайгылгаанны кыпсырывыска кыппас. Стол кырында аъш-чемни эңдере делгеп каан. Эжикти ажыдыптарга, чырык кирип турар, ооң чырыынга чемненип олур бис. «Бо канчап барган хоорай боор, оол, мээң Ишкин суурумдан дора. Мээң суурумда сайгылгаан дүн-хүн чок чырып турар»  деп хөөревишаан ,чемненип олурдум. Эдик: «Ойт! Билип кааптым!» — дидир. Эжик ажыдар дүлгүүр-биле кожуп каан калбак пластикти розетка чанынче супту. Өрээливис ам-на чырый берди. Амыраарывыс аажок.

Ол кежээ концертивисти далай кырында чалгып турар театр­га ойнаан бис. Мрамор далай биле Кара далайның каттыжып келген мугулдурунда узун, бедик көвүрүг бар. Азия биле Европаны тудуштурган улуг көвүрүг болуп турар. Ооң адаан­да, адалай кырында ажык, улуг, чайгы театр бар. Аңаа концертивисти көргүстүвүс. Аңаа сирий чоннуң шиизин көргеш, боттарын «суу­рия» деп адаар деп билдим. Нурлак дээр дарга бистен чарылбас, өске артистерни тоовас. «Силерниң чуртуңарга барган болзумза» дээр. Аэропортка бисти башкарып чораан түрк кыстар ыглажып, холун чайып үдеп кааннар. Кижи төлү каяа-даа чораай-ла!

Казах черге хамнап...

Казах чоннуң бурун ыраажызы, хамы, эртемдени Коркыт атаның 1300 оюнче бистиң улуг эртемденивис Зоя Кыргысты, Дадар Архиповна база мени, Сайдаш Монгушту, тыва филармонияның артис­терин чалаан. Астана хоо­райга чеде бердивис. Оо, богда! Ол хоорайның чараш деп чүвезин. Каът бажыңнарның эң чавызы-ла 10 каът. Ховунуң ховузунда дээрже, сылдыстарже көдүрүлген хоорай. Кежээки Астана челээштер-биле бүткен. Мен аңаа хамның ролюн ойнаан мен. «Казахстан» деп солунга «Тыва Республикадан дээр уктуг хам чедип келген» деп чу­руум-биле парлап үндүрген. Казахтар меңээ хамнадып алыр дээш, кээп-ле эгеледи, ам кан­чаар, хамнаар ужурга таварышкан мен.

Шаанда, 80 чылдар үезинде, «Чырык черге чуртталга дээш» деп концерт-биле кожууннар кезип чорупкан бис. Ынчан тыва театрның эртинелери – Виктор Көк-оол, Максим, Кара-кыс Мунзуктар, Николай Өлзей-оол, Хүргүлек Конгар дээш оон-даа өске улуг артистер-биле ажылдаар аас-кежиктиг болган мен.

Мөңгүн-Тайгага  концерт соонда аалчылар бажыңынга шайлап олурувуста, Максим Мөңгежикович эктим суйбааш: «Оглум, моон баргаш, Виктор Шогжаповичиниң өлүм чок «Хайы­раан бодун» тургузар мен. Хам-оолдуң ролюн сен ойнаар сен» — дидир. Ол дүңгүрнү канчаар тударын, орбаны канчаар октаарын, канчаар алганырын, аза-букту чалаарын, ойладырын, кан­чаар самнаарын, серий бээрин бурунгу езугаар өөредип каан. Хам-оолду эки ойнааным дээш, Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи атты-даа алган мен.

«Кым сен, Сүбедей маа­дырда» Билди-Хамны ойнадым. «Алдан дургун» деп кинода Улуг-Хамны ойнаан мен. Албан черлери, школалар мээң хамнаа­рымны сонуур­гааш, чалап турдулар. Дрезден хоо­райдан келген журналис­тер Дөгээ дааның кырынга мени тырттырган. Ол чуруум­ну Красноярскиниң туризм бажыңында аскан.

Кызыл-Орда хоорайга улуг парад болган. Ооң бажынга хамнап чордум. Ооң театрынга улуг концертке база кириштивис. Оон Коркыт атаның чуртунче үш улуг автобуска бүгү делегейниң артистери, эртемденнери аъттаныпкан бис. Сыр-Дарья хемниң калбак көвүрүүн кешкеш, бар чыдырывыста, мээң орган таламдан автобустуң соңгу дугуйу чарлып чаштай берген. Автобус доктааган, чолаачы дугуйун солуп турда, үнген-кирген улус мени-ле кайгап, аразында чугаалажып турар. Оон Зоя Кыргысовна чанымга келгеш, «хамык ужур бо хамда» деп чугаа­лажып турлар деп сымыранды. Мен тоор эвес мен. Улаштыр чорупкан бис. Бир-ле хөй хөөрлер чанынга база-ла ол дугуй чарлып калган. Үнген, кирген янзы-бүрү чон менче хыйыртап турар апарды. Астанадан бистиң-биле келген херээжен улуг дарга «Хамык ужур бо хамда-дыр. Конъяктан ужур ижиртиптиңер» деп база турган. Мени бисти баштап чораан КАИ машиназынче олуртупкан. Олур мен. Чолаачы кирип келгеш, машиназын хөделдирерге, ажылдавас. «Машина только что работала» — дээш, менче хыйыр­тады. Мен машинадан үнгеш, долгандыр кылаштааш, мурнуу коподунга холум-биле дээп кааш, олуруптарымга, ажылдай берген.

Байконурга экскурсия­лааш, Коркыт атаның чуртунга имиртиңде келдивис. Ховунуң ховузунда театрга сөөлгү концертивис ойнадывыс. Бир-ле дугаа­рында «Великий шаман из Рес­публики Тыва» дээш, беш адыр ышкаш кылган алдын дип­лом-биле база Коркут атаның ойнап чораан алдын игил ышкаш хөгжүм херексели-биле шаңнаткан мен. Даартазында Новосибирскилээш, Тывавысче чанып келген бис.

Киргизияга тоолдап...

Эрткен чайын алды айның төнчүзүнде Киргизияга Бүгү-делегейниң 5 дугаар «Эпос» фес­тивалынче бисти чалаан. Шаан­да ынаар 80 чылдар үезинде чораан бис. Амгы Бишкек хоорай дыка-ла сайзыраан-дыр. Токтогул аттыг филармонияның ийи дугаар кадында Тоол театры бар. Ол театр­га бурунгу тоолчузу Саякпайның 125 чылынга турас­кааткан тоол мөөрейинге кириштим. «Танаа-Херел мөге» дуга­йында тоолдадым. Кыргыстарың бичии чаштардан эгелээш, улуунга чедир тоолдаар улус болду. Бирги черни кыргыс тоолчу алды, ийи дугаа­рын тибет тоолчу. Үшкү дугаар Тывадан мен Дыртык Монгуш алдым.

Кыргыс чон бисти төрел­деривис дээр, кончуг хүндүлээчел чон чорду. Исык-Кульга бисти аппарып дыштандырдылар. Аңаа дыштангаш, өөрүшкү-омактыг чанып келген бис.

Ам бисти чалалга-биле Азербайджан, Норвегия, Чили, Узбекис­тан, Япония манап турар. Кижи төлү каяа-даа чораай-ла, куштуң төлү каяа-даа ушкай…

Дыртык МОНГУШ,

Тываның улустуң артизи. #Шын