Декабрь 9-та Тыва Республиканың прокурору Сергей Дябкин республиканың массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары-биле парлалга конференциязын эрттирген. Аңаа телеканалдар “Тыва 24”, КТРК “Тыва”, 108 канал болгаш “Шын”, “Твой информ” солуннардан журналистер киришкен.
Журналистер-биле ужуражылганы эгелээр мурнунда прокурор эге сөс алгаш, бо чылдың октябрь 14-тен эгелеп Тыва Республиканың прокурору болуп ажылдап эгелээни дээрге, ол хүнден тура республиканың бо талазы-биле ажыл-агыйынче чаа киргени эвес деп дыңнаткан. Чүге дээрге ол Тываның прокуратуразында барык үш чыл ажылдап турар болганда, ол үе дургузунда прокуратураның кылып чоруткан ажылдарының түңнелдери дээш бүрүнү-биле харыысалганы хүлээнип турарын айыткаш, эрткен чылдарның түңнелдерин кым-на-бир кижиже чууй каар эрге менде чок деп, ол чугаалаан.
Парлалга конференциязы Бүгү-делегейниң коррупцияга удур хүнүнде эртип турарын кичээнгейге ап, Тывада ол темага хамаарыштыр прокуратураның талазындан кандыг ажылдар чоруттунуп турарының дугайында “Тыва 24” телеканалдың корреспондентизи Сайгын Бюрбю айтырган:
– Ийе. Парлалга конференциязын эрттирер хүннү мынчаар шилип алганывыс таварылга эвес. Бөгүн бүгү делегейде коррупцияга удур хүннү демдеглеп турар. Ону 2003 чылдан тура эгелээн.
Республикада коррупцияга удур прокуратура органнарының кылып чоруткан ажылдарынга хамаарыштыр алырга, бо чылдың түңнелдери-биле 650 ажыг хоойлу хажыдыышкыннарын илереткен 220 (представление) бижиктерни киирген, 350 күрүнениң муниципалдыг эрге-дужаалдыг албан-хаакчызынга хоойлуга удур чурум үрээшкиннерин кылганы дээш харыысалганы хүлээндирген, шүүгү черинче 19 негелде билдириишкиннерни киирген. Ооң 8-зи 24 сая рубльга когаралды күрүнеге чедиргени дээш коррупциялыг кем-херекке онаажып турар. Ол билдириишкиннерге хамаарыштыр судтуң шиитпирин манап турар бис. Үстүнде адааным 650 хоойлу хажыдыышкынының 60 ажыг хуузунга күрүнениң муниципалдыг эрге-дужаалдыг албан-хаакчызының ажыл-чорудулгазында көрдүнген негелделерни күүсетпээни болгаш хоруглуг чүүлдерни кылганы, хээлиленир болгаш хээли алыр чоруктар хамааржып турар. Ол ышкаш күрүнениң муниципалдыг эрге-дужаалынга ажылдап турган албан-хаакчыларның хууда орулгазының дугайында медээни бузуруп турган таварылгалар 397 четкен. Оларның аразында 6 сайытка хамаарышкан прокурор хыналдазынга бодум киришкен мен. Бир сайытты ажылындан үндүрген, 5-инге хамаарыштыр хоойлуга удур чурум үрээшкиннерин кылганы дээш харыысалганы хүлээндирген. Ол ышкаш күрүнеде ажылдап турар чамдык албан-хаакчыларның коммерцияга хамаарылгалыг ажылды бүдүү чорудуп турганын прокуратура хыналдазының түңнелинде илереткен. Ындыг удуртукчуну ажылындан хостаан. База бир чижек, бир суурнуң чагырыкчызы бодунуң чоок төрелин чагырга черинче ажылга тургускаш, удуртукчунуң хоойлу ёзугаар сагыыр негелделерни хажыткан. Ол удуртукчуну база ажылындан хостаан.
Чазак-чагыргада ажылдап турар удуртукчуларга хамаарышкан хоойлу хажыдыышкыннарын илередип турда, Тываның Баштыңы кончуг шыңгыы шиитпирлерни хүлээп ап турду. Черле ынчаш, Тыва Чазактың талазындан прокуратура органнарының хыналдалыг ажыл-чорудуунга кандыг-даа шаптараазын тургустунмаан, кады ажылдажылга удур-дедир билиишкинниг чоруп турар дээрзин демдеглээр апаар. Коррупцияга удур ажылдарны чорудуп тура, бир дугаарында ооң чылдагааннарын илередири болгаш уржуктары кандыг болур дээрзин сайгарып, ам-даа бо талазы-биле ажылды күштелдиргеш, түңнелдериниң дугайында доктаамал МИЧ-ке чырыдар бис – деп, прокурор харыылаан.
Республикада өскүстерге дээш туттунуп турар шынар чок бажыңнар дугайында айтырыглар хөй көдүртүнүп турар. Ылаңгыя Сарыг-Септе туттунган 40 бажыңга хамаарыштыр прокуратураның талазындан хыналда чоруттунган бе дээрзин 108 каналдың корреспондентизи Наталья Маспык-оол айтырган:
– Чыл эгезинден тура өскүстерге дээш туттунуп турар бажыңнар бистиң кичээнгейивистен үнмээн. Чүгле Каа-Хем эвес өске-даа кожууннарда туттунуп турар бажыңнарның шынарлары аңгы болуп турары бисти кайгаткан. Таңдыда бажыңнарны дужаап турда, шак ындыг шынарлыг бажыңнарның ажыглаттынмайн баарының айыылы бар дээрзин, ынчан-на чугаалажып эгелээн чүве. Сайгарып эгелей бээривиске, ол тудугларны кылып турган хүлээникчи организация көрдүнген дөзевилел-төлевилелин (проект-смета) ёзугаар кылган болуп турар. Прокуратура органнарының негелдези ёзугаар чазын “Госстройзаказтың” эксперттери тудуг материалынга болгаш фундаментизинге хамаарышкан хыналданы чоруткан. Түңнелинде, шак ындыг бажыңнарны ажыглалче киирип болур, 45 градус чедир соокту шыдаптар дээн. Ооң-биле бистиң ажылывыс соксап калбаан. Өскүстерге бажыңнар тудуунуң кандыг байдалда чоруп турары болгаш көрдүнген хуусаазында дужааттынып турар бе дээрзи прокуратура органнарының шыңгыы хайгааралында турар. Айтырыглар хөй. Бир кожуунда өскүстер бажыңнарын бок төгер чер чанында туттунганы шын эвес дээрзин база илереткен.
А Сарыг-Септе өскүстер бажыңнарының дугайында медээ биске шагда дыңналып келген турган, ол ышкаш 108 каналга үнген сюжет бистиң таладан хыналда чорударынга чылдагаан болган. Ынчан Чазак Даргазының оралакчызы, кол федералдыг инспектор, “Госстройзаказтың” удуртукчузу кирген комиссия-биле Сарыг-Сепке бодум амы-хууда четкен мен. Ол бажыңнарже чурттап кирер дээн чон-биле ужурашкан түңнелинде, ук кожууннуң удуртулгазы өскүстерге дээш тудуп турар бажыңнарның шынарынче хамаанчок, көңгүс бөдүүн шитпирлеп болур айтырыгларынче безин кичээнгей салбайн турарын эскерген мен. Чижээ, ол-ла бажыңның чурттакчылары ийи неделя чырык чок турган-дыр. Херек кырында чырыкты шагда-ла чаа бажыңнарже кожуп каан, чүгле рубильникти базары арткан турган. Оода ону чагырга чери шиитпирлептер айтырыг ышкажыл. Ол-ла комиссия өске регионнарда шак-ла ындыг технология-биле туттунган бажыңнарның чурттакчылары биле Сарыг-Септе чаа бажыңнарның чурттакчыларын телефон дамчыштыр харылзаштырып, ук бажыңнарга чурттап болур арга бар бе дээрзин ылавылап билип алыр арганы берген. Ниитизи-биле күзүн четкен комиссия элээн четпестерни илереткен. Амгы үеде Каа-Хем кожууннуң прокуратуразы ол четпестерни эдер талазы-биле чоруттунуп турар ажылдарны хыналдада алган. Ол ышкаш ТР-ниң Чазак Даргазының деңнелинге аңгы комиссия тургузар дугайында айтырыг шиитпирленип турар. Ынаар тудугнуң чагыкчызындан эгелээш, чуртталга оран-сава айтырыының инспекциязынга чедир харыысалгалыг улус шупту кирер. Амгы үеде Сарыг-Септе бажыңнарже чурттап кирер ужурлуг улустуң 8-зи ол бажыңнардан ойталап каапкан, артканнары чурттап кире берген. Ойталап каапкан улустуң соонда бажың алыр оочурда турар өскүстерни ынаар чурттадыр болган. Бо кышты олар канчаар чурттап эрттеринден шупту чүве билдинер. Хоойлу ёзугаар чаа бажыңнарны ажыглалче киирген соонда, 5 чыл эрткенде, чүгле ынчан республика чергелиг комиссияның үндүрген түңнели-биле бажың ажыглалга тааржыр бе, таарышпас бе дээрзи билдинер.
Республика девискээринде өскүстер бажыңнарын тудуп турган бир хүлээникчи организацияга хамаарыштыр кеземче херээн оттурган. Ол болза Барыын-Хемчик кожуунда бажың-дыр. Тудугну кылып тургаш, өртке удур дүрүмнерни хажытканының чылдагааны-биле бажың өрттенген болуп турар. Прокуратураның киржилгези-биле ол өскүстүң өрттенген бажыңынга чогуур септелгени кылган, печказын эде тудуп берген. Ол бажыңны хүлээп ап турган комиссияга база хоойлу мурнунга харыысалганы онааган. Амгы үеде харыысалга чок болган удуртукчуларга хамаарыштыр судче документилерни киирген – деп, долу харыыны Сергей Дябкин берген.
Константин Куцевалов “Тыва” КТРК-ның корреспондентизи:
– Тываны эң ядыы регион дээринден аңгыда, эң-не айыылдыг регион деп чугаалажып турар. Республикада кем-херек үүлгедиинге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Тывада болуп турар кем-херек үүлгедиглери колдуунда араганың хайындан болуп турар. Бо чылдың июнь 1-ге чедир чартык чылдың көргүзүглери-биле алырга, 26 хуу өскен болуп турар. Бо байдал улуг дүвүрелди оттурган болгаш шыңгыы хемчег алырынче албадапкан. Чазак Даргазының деңнелинге чедир улуг хурал болган түңнелинде, республика девискээринде бүгү эрге-хоойлу ажылдакчылары мөөңнежип, арагалаашкын-биле демниг демиселди чорудуп эгелээн бис. Прокуратураның талазындан кылган ажылдың түңнели-биле алырга, бүгү кем-херек үүлгедиглери чүгле арагалаашкынның чылдагааны-биле болуп турар болган. Ынчангаш арага садар чорукка хамаарыштыр ажылды ТР-ниң ИХЯ-зы-биле деңге күштелдирип эгелээн бис. 11 айның түңнелдерин үндүре бээривиске, республика девискээринде кем-херек үүлгедиглери 26 хуудан 5,3 хуу эвээжей берген болуп турар.
Кем-херек үүлгедиглериниң 14 хуузу аар болгаш онза аар херектер болуп турар. Ооң-биле чергелештир күштээшкин херээ хенертен көвүдээн. Чылдагааны база-ла кады арага ишкениниң түңнелинде болуп турар. Сөөлгү үеде адаларның, соңгу адаларның коргунчуг аажылаашкынынга өг-бүледе бичии уруглар таваржып турары дүвүрелди оттуруп турар. Бо шуут ат болган байдал-дыр, кижи бажынга кирбес. Мында ниитилелде дорайтаашкын (деградация) чоруп турарын эскерип болур. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның деңнелинге кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур яамы-ведомстволарның аразында каттышкан ажыл планын демнежип тургускаш, ажылдаар болзувусса, ынчан арагалаашкын эвээжээр, а кем-херек үүлгедиглериниң кол чылдагааны чүгле оон үнүп турар.
Наталья Черноусова (“Твой информ” солуннуң кол редактору):
– Чем аймааның рыногунда өртектер өзүлдезинге хамаарыштыр кандыг хемчеглер алдынып турарыл?
– Прокуратураның талазындан хыналдаларны чорудуп турар. Элээн каш садыг төптеринде өртек өстүрүп турарын илереткеш, хемчегни алган бис. Республиканың хүлээп алган хоойлузу ёзугаар Соңгу чүкке деңнээн Тожу болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннарга бараан өртээн 30 хууга өстүрерин чөпшээреп каан. А өске черлерде өртек өстүрер таварылгаларны болдурбас ужурлуг. Бир эвес ындыг таварылгалар көстүп кээр болза, чурттакчы чон ол дугайында дыңнадып турары күзенчиг. А бистиң таладан хыналданы чоруткаш, чогуур хемчеглерни алыр бис. Ынчангаш массалыг информация чепсектеринге доктаамал чугаалап, бо талазы-биле ажылды сырый харылзаалыг ам-даа уламчылаар бис.
– Үстүнде коллеганың өскүстер бажыңнарының дугайында айтырыынга улажыптайн. Оларга бажың-балгат тудуп алырынга хамаарыштыр сертификаттар бээри-биле регионалдыг деңнелге хоойлуга өскерилгелер киирер дугайында айтырыг тургустунуп турган болгай. Ону чүү деп бодаар силер?
– Чамдык регионнарда шак ындыг өскерилгелиг хоойлуну хүлээп алган, ажылдап эгелей берген. Тыва Чазактың Даргазы-биле бо дугайында айтырыгны чугаалажып турган бис. Хоойлу төлевилели сайгарылгалыг чаданы эрткеш, ам төнчү чадада келген. Бир эвес хоойлуга шак ындыг өскерилгени киирип алыр болза, эки талаларындан аңгыда, багай салдарлыг талазы база бар дээрзин чугаалаар апаар. Бо хүнде 4 муң ажыг өскүстер бажың оочурунда турар. Бир эвес 30 дөрбелчин метр шөлдүг бажың өртээниң сертификадынга ие капиталын кадып алыр болза, эки бажыңны тудуп ап болур. Ындыг бе дээрге, ие капиталын улустуң канчаар шын эвес ажыглап турарын амыдыралдан көрүп тур бис. Бажың сертификадының акшазын алгаш, өскээр чарыпкаш, бажың чок артып каары база айыылдыг. Республика бюджединде 17 сая рубль көрдүнген болза, ол акша чүгле 10 сертификатка чедер. Бир эвес бажың шөлүн 30 эвес а 47 дөрбелчин метр кылдыр улгаттырыптар болза, сертификаттың түңү база улгады бээр. Хөй өскүстер меңээ келгеш, бо талазы-биле айтырыгны деткип турарын чугаалап турар. Келир чылдан эгелээш сертификат дугайында айтырыг черле шиитпирлени бээр дээрзинге идегээр мен.
Сайгын Бюрбю, (“Тыва 24” телеканал):
– Өскүстерден аңгыда, социал байдалын экижидери-биле кичээнгей салыр хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер, инвалидтер база бар болгай. Оларның эрге-ажыын камгалаар талазы-биле прокуратура кандыг ажылдарны чорудуп турарыл?
– Нарын айтырыглар хөй. Эрткен чылын болгаш бо чылын коронавируска удур кызыгаарлаашкыннар үезинде пособие акшаларының төлевири саадап турган медээлер кээрге, саат чок хыналданы чорудуп, прокуратураның талазындан киржилгелиг айтырыгларны дораан шиитпирлеп турган бис. Ылаңгыя ажыл чок дээш, пособие ап турган улуска дуза кадарының талазы-биле хемчеглерни дораан чорудуп турган. Чамдык черлерде Чонну ажылга хаара тудар төптерде пособие төлевиринге хамаарыштыр элээн хажыдыышкыннарны, оларны ажыл чоктар даңзызынче киирбейн турганын илереткеш, дораан эттирген бис. Ол ышкаш пандемия үезинде эмчилерниң алыр ужурлуг акшаларынга хамаарыштыр чыл дургузунда хыналданы чоруткаш, чедир бербейн турган акшаларын эгидип бээринге прокуратура киржилгелиг болган. Инвалидтерни ажылга тургузар дугайында айтырыг база чидиг көдүртүнүп турган. Республикада 34 организацияда инвалид улуска ажылчын олуттарны тургускан турар ужурлуг. Бо база бистиң хайгааралывыста айтырыг-дыр. Шалың төлевирин саададыр чоруктарга хамаарыштыр база хыналдаларны доктаамал чорудуп турар бис. Прокуратураның киржилгезиниң түңнелинде 200 сая рубль түңнүг шалың өрези дуглаттынган. Бо хүнде шалың өрезинге хамаарыштыр база бир нарын айтырыг, куш фабриказынга ажылдап турган ажылдакчыларның шалыңының өрезин эгидери-биле ажыл барык үш чыл уламчылап турар.
Социал айтырыгларга хамаарыштыр немээр чүүл, ажыл чок улусту мергежилдерге өөредири-биле көрдүнген программаның боттанылгазында улуг хажыдыышкыннарны илереткен бис. Херек кырында республикага демир хайындырыкчызы, чолаачылар болгаш өске-даа мергежилдиг ажылдакчылар чедишпейн турар. Чоокта чаа ажыл чок улусту өөредир программа ёзугаар көрдүнген акшаны өскээр чарып турган барымдааны илереткеш, 2 кеземче херээн оттурган бис. Хыналданың түңнелинде мергежилин бедиткен деп бижээн саазында ады кирген кижи боду безин билбээн болган. Меге документилер долдуруп турган ажылдакчылар илерээн.
Константин Куцевалов (КТРК “Тыва”):
– Эргижирээн оран-савадан чонну көжүрер талазы-биле программаның боттанылгазы база чидиг болуп артпышаан. Маңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Бо талазы-биле байдал дыка нарын. Россияның өске регионнарынга деңнээрге, бистиң республика бо программаны ам-даа чедир күүседип чадап турар. Херек кырында бо программаның боттанылгазы 2017 чылдың сентябрь 1-де доостур турган болза, мен 2018 чылда Тываже көжүп кээп турумда, программаның күүселдези чүгле 30 хууга деңнежип турду. Бо хүнде программаның күүселдези 77,7 хууда келген. Ынчап кээрге, 2022 чылче долузу-биле боттанмаан 2017 чылдың артынчызы, эрги-ле нарын айтырыг-биле кирип турарывыс хомуданчыг. Прокуратураның мында киржилгези, прорамманың боттанылгазын 100 хуу чедип алыры-биле кылдынып турар ажылдарны хайгааралга алыры, бюджет акшазы-биле туттунуп турар тудугларның чаңгызы-даа кичээнгей чок артпаан, удаа-дараа хынап турар бис.
Тудугну көрдүнген хуусаазында дужааваан хүлээникчи организациялардан шыңгыы негелделерни тургускан бис. Национал төлевилелдерниң боттанылгазында киржип турар 10 ажыг хүлээникчи организацияның удуртукчуларынга административтиг херекти оттурган. Үе-шаанда тудугну дужаавааны дээш 1 сая рубльга торгаалдарны онааган. Ол ышкаш прокуратура национал программа-биле көрдүнген тудугларның бюджединиң чарыгдалын шыңгыы хайгааралда алган. Чаа тудугну хүлээп алырының актызынга ат салырда, ооң мурнунда чылдарда кандыг-даа комиссияның киржилгези чокта, чедир кылбаан ажылдар турда-ла дужаап турган болза, ам бо байдал шыңгыыраан. 7 кеземче херээ оттуртунган, судче документилерни киирген. Эрткен чылда херектер оттуртунган-даа турда, судче четпейн турган. Московская 101 дугаарлыг бажыңда база хажыдыышкыннар, чедер-четпестер хөй. Прокуратура бо бажыңга хамаарыштыр хыналданы чоруткаш, судче документилерни киирген. Бо айтырыг талазы-биле ажыл ам-даа уламчылап турар.
“Шын” солун:
– Кыш кээрге-ле, хөмүр өртээниң дугайында айтырыг чидии-биле үнүп кээр. Бо талазы-биле прокуратураның талазындан кандыг хыналдаларны чорутканыл?
– Хөмүр өртээниң талазы-биле айтырыг база бир эң-не чидиг айтырыгларның бирээзи. Мен бо айтырыгны 2018 чылдан тура шыңгыы хайгааралга алгаш, чылдың-на элээн каш административтиг херектерни оттуруп турган мен. Ол үеде хөмүр өртээнге хамаарыштыр нормативтиг акт безин чок турган. Чиижең садыгжылар хөмүрнүң өртээн күзээни-биле улгаттырып алгаш, садып турган. Ам бо айтырыг черле үзе шиитпирленир дээрзи билдингир. Үрде манаанывыс ийи таланың чөпшээрежилгезинге аттар салдынган. Мында Чазак Даргазының киирген үлүг-хуузу улуг деп бодаар мен.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
