Республиканың ажыл-агыйларында кыштаглаашкын болгаш мал чеминиң курлавыры чугула айтырыгларның бирээзи. Ооң-биле чергелештир Инек чылы малчыннарга дыңзыг соок, хар улуг болур бе, агроүлетпүрнү хөгжүдер талазы-биле кандыг федералдыг программалар ажылдап турарыл, кыргаан хой дүгүн кайнаар дужаарыл, кыштагларга кудук казар, ижер суг-биле хандырылга болгаш малчыннар, кадарчыларның ажы-төлүнге хондур ажылдаар уруглар албан черин тудар талазы-биле айтырыгларга Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Лариса Монгуш делгереңгей харыыны берген.
– Лариса Сынааевна, республиканың ажыл-агыйларында кыштаглаашкын кайы хире чоруп турарыл, мал чеминиң курлавыры четчир бе?
– Республиканың девискээринде бүгү хевирниң ажыл-агыйлары ноябрь 1-ден эгелеп кыштаглаашкынче кирипкен. Мурнуку чылдарга деңнээрге, көдээ ишчилерниң белеткели багай эвес болган. Бо чылын планныг онаалдадан 28 хуу хөй сигенни кезип алган. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, бир хойга дөрт килограмм онаажыр, артыкшылдыг мал чеми белеткеттинген.
– Бо чылын кыш соок болур азы улуг хар дүжер деп баш удур медээлерни база республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы өөренип көрүп тур боор аа?
– Бис бо айтырыгны черле чугаалажып турар бис. Чүге дизе тыва чоннуң езу-чаңчылы-биле, ол ышкаш сарыг шажын чүдүлгезиниң чылдар санаашкынын база кичээнгейге алыр чүве болза, 2021 – Демир Инек чылы 60 чылдарның эргилдези болгаш хар улуг база чазын соок болур. Шаанда тыва чоннуң чугаалажыры ышкаш, инектиң мыйызы чарлып чаштап турар соок чыл болур айыылы бар.
Ынчалза-даа Тываның Гидрометеорология төвүнүң начальниги Анатолий Ляпинниң берген медээзи-биле алырга, хар чуга, дыка соок эвес кыш болур. Чеже-даа мындыг ийи аңгы удурланышкак медээлер бар болза, бүдүү черле белеткенип турар бис. Тыва Республиканың Чазааның доктаалын үндүргеш, тускай «Күрүнениң курлавыры» деп 1600 тонна сигенни база аңгы курлавырлаан. Кыжын, чазын эң берге байдалга таваржып болур кожууннарывыс Бай-Тайга база Эрзинге мал чеми негеттинип болур. Бо үстүнде ады кирген ийи кожуунга 1995, 2016 чылдарда 1 метр чедир улуг хар дүшкенин эки сактыр мен.
– Лариса Сынааевна, республикада шээр малды азырап, өстүрүп чоруур малчыннар билдингир. Оларже доктаамал кичээнгейни угландырып, үе-шаанда дузалажып турар болгай. Тожу кожууннуң Өдүген тайгазынга база бир-ийи метр чедир хар чааптар. Чаңгыс идегел чүгле харга чоруур техника «Буран» апаар. Тожунуң ивижилеринге Көдээ ажыл-агый яамызындан кандыг дузаламчы чедирип турар силер?
– Ийе, тожуларның байдалын эки билир бис. 2018 чылда харга чоруур 8 техниканы садып берген болгай. Бо чылын база 6 «Буран» садар талазы-биле Тыва Республиканың Чазааның доктаалын белеткеп турар. Чаа чыл мурнуу чарыында черле чедирип бээр бис. Ынчангаш бо айтырыг база Көдээ ажыл-агый яамызының онза кичээнгейинде.
– Кандыг федералдыг программаларның дузазы-биле көдээ ишчилер дузаламчы акша-хөреңги азы машина-техника садып ап болурул?
– Каш чылдар бурунгаар арат-фермер ажыл-агыйларга дузаламчыны 60-40 хуу акшаландырыышкын деп федералдыг негелде езугаар чорудуп, «чаа эгелеп чоруур фермер» дээш оон-даа өске ажыл-агыйларга Тываже чоруткан 500 ажыг сая рубль субсидияның барык 50 хуузундан хөй – 270 сая рубльди аңгылап бээр турган. Бо чылдан эгелеп субсидия дузаламчы алыр негелделерге өскертилге, чаартылгаларны киирген. Чижээ, 2021 чылда республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынче арат-фермер ажыл-агыйларга дузаламчы, субсидия акша-хөреңги болур 360 ажыг сая рубльди чоруткан. Ооң 60 ажыг хуузун арат-фермер ажыл-агыйларның каттыжыышкыннарынга, азы өскээр чугаалаарга, бир сумуда он, чээрби азы 30 хире арат-фермер ажыл-агыйлары шупту каттыжып алыр болза, сая-сая рубль туңнүг субсидия акша-хөреңгини оларның агар санынче шилчидип бээр аргалар бар.
Чүге ынчаар кылып кааныл дээрге, Белоруссияга бүдүрүп үндүрген чаңгыс «Полесье» деп комбайнның өртээ 14 сая рубль, «Вектор» деп комбайнның 12 сая рубль база Россияга кылган «Брянсксельмаштың» 7 сая рубль болур. Үндүрүп берип турар акша-хөреңгиниң сан-түңү эвээш болгаш ону чаңгыс арат ажыл-агыйы садып шыдавас болгай. Ынчангаш хөй ажыл-агыйлар каттыжып алгаш, чөптүг кылдыр ажыглазын дээш, мындыг шиитпирни үндүргени билдингир. Чажыт эвес болгай. Мурнунда чылдарда чаңгыс фермер кижиге тракторну берип каарга, малчын кижи чылда дөрт катап көжер болза, ук техниканы чүгле дөрт удаа ажыглаар. Тараа тарып, чер-даа чардырбас. Бир чылдың арткан 361 хонуктарының иштинде ол трактор чайның изии, кыштың соогунда-даа даштыгаа ажыл чок тургаш, элеп каар, чаңгыс кижиге ол дээрге чөптүг эвес ажыглаашкын деп түңнелди үндүргени ол. Ынчангаш бо хүннерде Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы бир суму бүрүзүнге бир көдээ ажыл-агый кооперативин тургузар талазы-биле тайылбыр ажылын чон аразында чорудуп турар бис.
– Лариса Сынааевна, кыргып каан хой дүгүн кайнаар дужаарыл, малчыннар хой дүгүн кажаа кыдыында анаа чыып каан чыдар боор. Маңаа хамаарыштыр кандыг дээштиг хемчеглер ап чорутса эки деп бодаар силер?
– Бо дээрге, шынап-ла, шагда-ла шиитпирлээр ужурлуг шын, чөптүг болгаш малчын кижиниң аарышкылыг айтырыы-дыр ийин. Ону мен дыка эки билир мен. Бо чидиг айтырыгга хамаарыштыр 2021 чылдың ноябрь 2-де Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның хүлээп алганы Айтыышкыны болгаш Чазак доктаалы бар. Ында айтып турары-биле алырга, келир 2022 чылдан эгелээш арат-ажыл агыйлары база хуузунда амыдыралдыг чурттакчы чон-даа болза, 1 кг хирлиг хой дүгүн 20 рубльга дужаап болур. Ол дужаарда, өске кандыг-бир садып алыкчыларга эвес, а тускай чүгле Көдээ ажыл-агый яамызының хой дүгү хүлээп алыр пунктузунче дужаап болур. Оон аңгыда, хой дүгүн болбаазырадыр, тодаргайлаарга, ону дөрт катап чуггаш, хой дүгүн ээрер фабрика ажыдар талазы-биле мөөрейни ноябрь 18-тен декабрь 18-ке чедир чарлаан. Фабрика ажыдып алыр сорулгалыг сайгарлыкчы кижиге күрүнеден 120 сая рубль дузаламчы көрдүнген. А хой дүгү чуур, ооң дүгүн ээрер фабриканың өртээ 240 сая рубль болур.
– Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының ажылын таныштырып, малчыннарга, арат ажыл-агыйларынга эргежок чугула төлевилелдер дугайында чугаалап бергениңер дээш улуу-биле четтирдивис, Лариса Сынааевна. Силерниң ажылыңарга чедиишкиннерни күзедивис!
– Четтирдим!
Мерген ОНДАР.
#Көдээажыл_агый #Кыштаглаашкын #Аратажыл_агый #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
