Малга чем белеткели, дүжүт ажаалдазы

ҮРЕЗИННЕР-БИЛЕ БОТТАРЫВЫС ХАНДЫРТЫНА БЭЭР БИС

Интервью
Тываның хову-шөл­де­ринде дүжүт ажаалдазы-биле чергелештир мал чеми­ниң белеткели уламчылап турар. Сентябрь 22-де чыгган медээ-биле алырга, малга белет­кээн чемнерниң ниити хемчээли 258 784 тонна болуп турар, азы план күүселдези 104 хуу болган. Ооң иштинде чайгаар үнген сигенни 238 948 тонна, сенажты 2225 тонна, тарымал сигенни 17611 тонна чедир белеткээн. Тараан сигенниң эки дүжүдүн Таңды, Бии-Хем, Каа-Хем кожууннарда алган.
Үстүнде айыттынган хүнге чедир малга чемнер белеткээриниң планын 14 кожуунда 100 хуу күүсеткен, а 7 кожуунда (Таңды, Каа-Хем, Кызыл, Тожу, Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга) ажыл-ишчилер планнарын ажыр күүсеткилээн. Мөңгүн-Тайга, Че­ди-Хөл, Эрзин кожууннарда малга чем белеткээри колдуунда дооступ турар.
Ажыглап турар техниказын 2017-2020 чылдарда чаартып алырынга күрүне деткимчези алган 10 кожуун республика курлавырынга 2000 тонна мал чемнери белеткээр планныг. Амдыызында чүгле 861 тонна сигенни чер-черлерде белет­кээн, ол дээрге планның 54 хуузу болуп турар.
Ооң-биле чергелештир ындыг курлавыр сигенни Тере-Хөлден өске шупту кожууннар 1806 тонна чедир, азы 102 хуу белеткеп алган. Ол ажылды кылып чорударынга херек акшаландырыышкын кожууннарга баш бурунгаар көрдүнген турган.
Малга чемнер белеткээри адакталы бээри билек, Таңды, Каа-Хем, Чөөн-Хемчик, Чеди-Хөл кожууннарның чер ажылдыг­ла­ры тараалар ажаалдазынче кир­ген. Амдыызында тарылга шөл­­дериниң чүгле 16 хуузунга ажаал­даны чоруткаш, 3246 тонна дүжүттү алган. Бир гектарның дүжүт­­күрү 19 центнер болуп турар.
Үстүнде айытканывыс ажылдар эгелээр мурнунда Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыдының оралакчызы А.Э. Куулар-биле чугаалашкан бис.
– Бо эртип турар чай чер ажылдыгларга кандыг болганыл, Аэлита Эрес-ооловна, дүжүткүр таарымчалыг бе азы чаъс-чары-биле шаптыктыг болган бе?
– Чаъстыг чай болганы-би­ле сигеннерниң-даа, тараа куль­тураларының-даа үнгени эки болган. Тес-Хем, Эрзин, Өвүр кожууннарга чаъс шала кыдыра дүшкени-биле база суггаттыг черлери эвээш болганы-биле сигениниң үнгени шоолуг эвес, төп кожууннарга четпес болган. А Таңды, Бии-Хем, Каа-Хем ко­жуун­нарның сиген-даа, тараа-даа шөлдери эки дүжүттү берген. Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл болгаш чамдык өске-даа кожууннарның чер ажылдыглары суггаттыг чер­леринге тарымал сигеннерни та­рып өстүрүп, чылдың-на малынга четчир чемнерни белеткеп ап келгеннер. Чамдык эки чылдарда тарымал сигенни үш-даа катап кезип, ажаап ап турдулар. Ындыг дүжүткүр шөлдерниң хем­чээлин улам улгаттырар дээш кызып ажылдап турар бис. Чүге дээрге, республикада малывыстың баш саны чыл келген тудум көвүдеп, өзүп орар. Ынчангаш малды кышкы үеде тургузу азыраарынга хереглеттинер сула, арбай, чарбалаан тараа дээн ышкаш холуксаалыг чемнерни хөйнү белеткеп алырынче чугула кичээнгейни салып турар бис.
– Сөөлгү чылдарда тараа тарыыр шөлдерниң хемчээлин улгаттырып, оларга чайгы суггатты эки организастап чорударын кожууннарда кызыдып турарын эскерип болур-дур.
– Ийе, холуксаалыг чемнерни эвээшти бүдүрүп ап келгенивистен малывысты колдуунда бөдүүн чемнерниң (кургаг сигенниң), чер одарының дузазы-биле кыш ажырып ап турарывыс билдингир-ле болгай. Ынчангаш сөөлгү 3-4 чылдарда сенажты чаа технология-биле (шылыргай плёнкага ораап тургаш) кылырынче улуг кичээн­гей салып турар апарган бис. Ол арганы бир-ле дугаарында «Каа-Хем» деп бүдүрүлгеге (сүт-бараан фермазынга) ажыглап эгелээн чүве. Сөөлгү чылдарда Бии-Хемде «Аржаан» кооперативте, Чөөн-Хемчикте «Улаан-Буура» деп бичежек фермада, Таңдыда «Демниг» кооперативте ындыг технология-биле сенаж кылып турар. Сөөлгү адаа­ным кооператив (удуртукчузу М.А. Санников) Мөңгүн-Тайгада күрүнениң «Мөген-Бүрен» деп унитарлыг бүдүрүлгезинге 250 тонна сенажты чаа арга-биле белеткээш, рыноктуундан эвээш өртекке (400 кг дүрүгнү 1 муң рубльге) садарын хүлээнген.
Бо арганың (технологияның) эки талазы – плёнка-биле орааган дүрүгде сенаж чулуктуг эки шынарын чидирбес, шыгжаары эптиг, чарыгдалы база эвээш, шаанда дег, оңгарлар каскаш, шыгжап турбас. Дүрүглерде сенажты чаңгыстап часкаш, малга чиртир. Ол хөй бода малдыг улуска, фермаларга дыка эптиг, ажыктыг.
– Час кээрге-ле, тараа, өске-даа үнүштер үрезиннерин соңгаартан, Саян артында ажыл-агыйлардан улуг өртек-биле садып ап, сөөртүрү ам-даа уламчылап турар болгай. Ону кажан соксадырыл? Биске херек үрезиннерни боттарывыс канчап четчир кылдыр өстүрүп, ажаап ап шыдавас улус боор бис? Бо талазы-биле Тываның чазаа, Көдээ ажыл-агый яамызы кандыг ажылдар чорудуп турарыл, Аэлита Эрес-ооловна?
– Херек үрезиннерни четчир кылдыр өстүрүп, белеткеп алыры – үнүш-дүжүт ажылын бурунгаар хөгжүдериниң кол магадылалы дээрзин кым-даа билир. Бистиң чер-чуртувустуң агаар-бойдузу, өске черлерниин­ге деңнээрге, шириин, үнүш-дү­жүт өстүреринге ындыг-ла таа­рымчалыг эвес дээрзи ба­за билдингир. Ынчалза-даа үс­түнде салганыңар айтырыгны шиитпирлээр талазы-биле ажыл­дарны үргүлчү чорудуп, улуг күжениишкиннерни үндүрүп келген бис. Түңнелинде Таңды кожууннуң Дүрген сумузунда ажыл­гыр аныяк сайгарлыкчы Михаил Санниковка тараа, сиген тарып, өстүрер делгем шөлдерни аңгылап бергеш, лизинг аргазы-биле чаа техника садып алыр миллионнар түңнүг чээли акшаны берип, улуг деткимчени көргүскен бис. Бо хүнде ол чер чардырар чаа тракторларны, черниң хөрзүнүн болбаазырадыр кожуг техникаларын, чап чаа үш комбайнны садып, эккелгеш, дүжүт ажаалдазында ажыглап эгелей берди. Ол ышкаш тараа арыглап, кургадыр, үрезин арыг­лаар күштүг дериг-херекселдерни, үрезин уруп, шыгжаар улуг шыгжамырны база кылдырып алган. Тараа аймааның үрезиннеринге республиканың хереглелин, өске-даа тараажылар-биле демнежип тургаш, хандырып шыдаптар мен деп бүзүредип турар кижи. Бо чылын ол үрезиннер кылдыр өстүрүп, ажаап алыры-биле 1000 гектар черге кызыл-тас, сула, чиңге-тараа үрезиннерин чаштырган турган. Оон аңгыда, көдээ ишчилерниң хөй чылдыг сигеннер үрезининге хереглелин хандырары-биле вика-сула холумаан шенеп тараан. Ол ышкаш кырлыг-кара, рапс үрезиннерин база чаштырган турган. Оларның дүжүдү база багай эвес болган.
Амгы үеде ооң шөлдеринде дүжүт ажаалдазы кидин түлүк чоруп турар. Эрткен средада Тываның Баштыңы Ш.В. Ка­ра-оол бистиң сайыдывыс А.Ч. Дун-биле кады «Демниг» коо­перативтиң тараажыларынга, оларның удуртукчузу Михаил Санниковка барып ужуражып, Дүргенниң ховуларында дүжүт ажаалдазының кандыг чоруп турарын көргеш, келдилер. Ында күскү хову ажылдары шаптараазын чок, шалыпкын чоруп турарын олар демдеглээн.
­– Сөөлгү үеде Россияда рапс, соя деп үнүштерни көвүдедир өстүреринче улуг кичээнгей салып эгелээн чүве-дир. Ооң чылдагааны чүдел?
– Ылаңгыя рапс – хөй аңгы хереглелдиг, дыка ажыктыг культура деп санаттынып турар. Ону биоодалгага, үлетпүр, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге болгаш оон-даа өске хереглелдерге ажыглап болур. Келир үеде хөлчок үнелиг апаар үнүш-түр, ылаңгыя даштыкы чурттарга аңаа хереглел улуг апаар. Ону Тывага база көвүдедир өстүреринче кичээнгей салыры артык эвес дээрзин үнүштер тарып өстүрүп турар чонумга дыңнадып каайн.
– Четтирдим, Аэлита Эрес-ооловна.
Хенче-Кара МОНГУШ.