“МЕДЕРЕЛДИГ КИЖИЛЕР” ДЕП КАНЧАП АДААР?

Салгалывыс – аныяктар дугайында чугаалажырын хүндүлүг номчукчуга бөгүн саналдадым.

Кайы-даа үеде төөгүнүң сайзыралы, депшилгези бодунуу-биле бир онзагай. «Кижи амытанның» арны, көрүжү куду турганындан эгелээш, ам бо чурттап чоруурувус 21 векте хөнү көдүрлүп, кым кымдан-даа «хамаарышпас», кым кымның-даа мурнунга «буруум чок», «өрем чок» деп билиишкин – кезек-чамдык үелерде улустуң бодунуң хөй-ниитиге алдынып билбезиниң болгаш бот-боттарын хүндүлешпезиниң демдээ апарганынга хомудалым улуг.

Хүндүлүг номчукчуга амыдыралдан каш чижектен киириптейн, мындыг таварылгалар кымның-биле-даа, кажан-даа, каяа-даа болганын сактып кээриңерни баъш удур бодап олур мен. Чүү дээр ийик, та бүзүреңер, та бүзүревеңер, херек кырында болуушкунну силер-биле үлежип олурарым бо.

Кырган-ава мен. 13 харлыг уруум оглу-биле селгүүстеп, чаа туттунган сесерликке эртенгиниң 6 шакта таваар кылаштап чор бис (ажылчын неделя төнгенде, кызылчылар дыжын бодап, хөй кезии ам-даа удуп чыдарлар болгай) – элээди апарган ачым физзарядка кылыр, спортка аажок сонуургалдыг, мен база-ла ону өттүнүп, кылып шыдаарым сула шимчээшкиннерни кылып тур мен. Хенертен ыыткыр чугаа-соот үнген соонда, та кайы-ла черден, та кандыг бажыңдан келгеннери ол ирги, 2 оол тендирип-тендирип, бис ийи авашкыже углай бо келдилер-ле! Оглумну чанымче кыйгырыпкаш, олардан ырады кылаштай бердивис (номчукчуга билдингир кылдыр диалог хевиринге бижиптейн):

– Оожум, оолдар! Бичии уруг корга берди шей! Оваарныңар. Чанып бар чыдар болзуңарза, эки-дир – чангаш, дыштанып, сергеп алыңар, оолдарым!

– «Оглум-аглым» деп алган, мээң авам сен бе! Мээң авам өске кадай чүве!... Уруг-даа эвес, пацан-на-дыр… Авыяастыг кадай боор!

– Өршээ, Бурганым!...

– Бурганың кайда чүвел? Меңээ дуза херек – «Бурган-барган», «Өршээ-аршаа» деп алган, мегелеттинип, баъжын агартып алган… кырган эшпи…!

Өскези: «Сээдеңейнип турба даан, шаак… – аксың тырт, эзирий бергениң ол-ла бе? Анчыг-дыр сен!» – дээш, эжиниң чеңинден тырткаш, ынаар-ла аппарды.

Ол-ла харын чөп болду. Боларның назы-харын 18-20 хар иштинде чаш оолдар-дыр деп чугаалап болур мен.

«Мындыг чаржынчыг болгаш эпчок байдалдарга чүге-ле таваржып турар кижи боор мен!?» деп, муңгарай-даа бээр мен. Бир-ле хүн, база-ла ол-ла сесерлиим­ге, ам чүгле кежээликтей селгүүстеп чор мен. Мурнумда ийи-ийи оол, уруг аныяктар аажок хөглүг хөөрежип, каттыржып чорлар – оларның «чиктиг» байдалын эскербедим-даа. Уругларның бирээзи таакпызын тыртып-тыртып, теректер аразынче октапты (бок октаар урна ооң мурнунда чүгле ийи-үш базым чүве-дир ийин!). Оолдар ийилээ таакпылап, чөдүрүп каап, ол-бо талазынче дүкпүртүнүп чорлар, хөрээн хозадыр чөдүргүлеп-чөдүргүлеп, чараа-думаазын мырыңай-ла кылаштап чораан чери – асфальтыже, а өскези орук кыдыынче, өзүп орар терек чанынче баргаш, кускузу келген-даа ышкаш болду, чөдүрүп, сиңмирип тур. Кыдыындан бо бүгүнү көөрге, анчыг, ческинчии кончуг! Аныяк-өскенге черле сагындырыг кылдыр чугаалап каайн дээн бөдүүн сеткилимден.

– Уругларым, буруулуг болдум, чугаа­лаксап тур мен: черни бокталдырбаңар даан, чаныңарда урна тур шей, черже кажан-даа дүкпүрүп-сиңмирип чорбаңар даан – ие-черивис-дир, тараа-быдаа үнер, бисти азырап чоруур черивис аан. Кудумчу аштап-арыг­лаар дворниктерниң күш-ажылын база хүндүлээр болза, чогумчалыг-дыр ийин, оолдар...

Мону чугаалап чорумда, оолдарның бирээзи: «Надоел, еще одна воспитательница-пытательница нашлась – что хочу, то и делаю, отвали уже!» – диди.

– Кижиниң бодунуң херээ ыйнаан, харын, ынчалза-даа кыс улус таакпы тыртпас болза, дыка таарымчалыг, келир үеде ава болур болгай силер, уругларым, аваңар ону деткивес-ле боор… – деп харыыладым.

– Мээн авам-даа, ачам-даа чок кижи мен… 20 көпеек бар бе?... Газельдептер? Или жаба давит? У бабушек всегда-а-а есть, да, авайка?

– Ам бодумда чок ийин, уруум, бажың­дан ап берейн, мана че…

Оолдарның бирээзи: “Хватит прикалываться, Любка! Бабка как бабка… О, слушай – в рифму пошло: Любка…бабка…! Ха-ха-ха! Бабка бедная, видать, как мы… Потопали уже…” – дээш, менче көрнүп келгеш, – Твое какое дело… хочу – курю, хочу – дымлю, хочу – пью, хочу – умру!

– Чаа, анчыынам, анчыын! Улуг кижини сөглеве, дурак! – деп, уругларның өскези чугаалай-дыр, – Бабу-у-у-шка, буруулуг болдувус, ам урнаже октаар бис… Шагай дальше, чуваки!

Ол-даа болза, бир уругнуң эзирик арын-нүүрүн «оттуруптум» дээн бодалым-биле олардан ырадыр кылаштааш, чанып келдим. Чурум чок, сула салдынган бо аныяктарның хар-назыны 20-23 хардан черле улгатпас боор деп бодадым.

База бир таварылга. «Центр» дээ­ри­вис, аксывыска быжыгып каан, хоора­йы­выстың төвүнге, Арбат шөлүнге кылаштап чор мен. Часкы хүн каракты чылчырыктап турар, чылыг, онза хүн. Ынчан пенсия үнер хүн чүве. Скамейка-сандайга олуруп, бичии дыштаныптайн дээримге, эзирии элээн апарган аныяк үш оол ында олуруп алган, аажок алгырып, бир-ле чүве маргыжып олурлар. Чанындан эртер ужурга таваржы бердим. Бирээзи мени кыйгырыпты:

– Тетенька-бабулька, ззздрррав-ствуй, и живи долго! У тебя же дети есть… и внуки… Сегодня ведь пенсия, мо­жешь ты мне мале-е-енько копейки подкинуть…

– Тыва дылга чугаалавас сен бе, оглум?

– Какой «оглум»? – заладила тут! Тывалар вы такие – «оглум, оглум»… «сыночка-сыночек»… Надоел, противно… Тывалап понимать-понимаю, чугаалап не хочу…бабуля… ну, что, слаа-а-бо-слабо дать мне? (эжи тургаш: «Тывалавыт даан, чараштыр, билир ийик сен…» – диди).

– Сени билбес, танывас-даа-дыр мен, оглум… акша-көпей-даа сеңээ бербес мен… Бодуң аваң, кырган-аваң сеңээ дуза кадар боорлар харын…

– Что за люди такие пошли… «помо-жем, обращайтесь», а когда просишь, никто не помогает ведь! Чанында ол-ла эжи: «Демги стариканче баар-дыр, че – щипатьтаар бис! Давай шевелись!” – диди.

Бо эзирик оолдар – ашак-оолдар деп билдингир, 25-30 хар иштинде-ле ирги бе деп бодадым.

Уруум, оглумга бо таварышкан чүүл­­дер­ни чугаалаарымга, мени дээш дүвүреп, чугаалажып-даа алган ышкаш, мынча дидилер:

– Улусче эки-баък чүве чугаалавайн, боттарыңарның чораан ууңарже кылаштап чоруңар даан, авай! Бо үе озалдыг апарган-дыр, ылаңгыя эзирик аныяктарга чүве чугаалаарга, олар ону билбес-даа, хей черге бодуңар буруулуг апаар силер, олар кырганны кырган деп-даа тоовас­тар…

Уругларымның чаш чорааны карактарымга көстүп келген ышкаш болду. Уруум, оглум ам 45, 42 харлыглар. Ынчан уруглар садынче чоруп турган төлдер болгай. «Детский мирден» улуунга мороженое, бичиизинге шоколад садып бергеш, автобуска олурбазы-биле, ажыл шагы соонда автобустарда улустуң хөйүнден, иешкилер «хавак кырынче» чадаг кылаштажыпкан бис. Бажыңывыс даштынга келгеш, оглумнуң өске холундан чедип алыр дээримге: «Бо саазынны кайнаар октаптайн, авай?» – деп, демги шоколадының картын бичии адыжында дериди тудуп алган, менче көрүп, харыы манап тур-ла! 4 харлыг бичии оглум чип чораан чеминиң саазынын черже октаарындан дидинмээн ышкажыл. Оглумну чаптап, кээргеп-даа турган мен: «Шын кылган сен, оглум, черже кажан-даа бок октап болбас, ону тускай урналарже октаар,­ хоорайывысты бокталдырбас ужурлуг бис. Эр хей!» – деп чассыдып каан мен.

Бис Кызыл кода-хоорай черге 1968 чылда көжүп келдивис. Ол чылдардан эгелеп 2010-2013 чылдарга чедир, мээң эскерип келгеним-биле, хоорайга бок октаптар «урна» деп чүве базым санынга ховар турган. Хоорай киргеш, кандыг-даа чүвеге кижи таваржы бээр болгай, ажыг­лап каапкан саазын, херек чок апарган чүүлдерни октаптар бир-ле тускай, хаар­жак-даа болгай-ла, чок чүве. Кижи боду «чиигеттинип», секпереп алыр безин туалет хоорай иштинде, даштында, кыдыында-даа чок – дыка берге айтырыг ол, ылаңгыя өске черден келген чонга.

Делегейниң сайзыраңгай үезинде келгенивисти кижи бүрүзү, ылаңгыя аныяк-өскен бар-ла бүгү нептерээн технологияны ажыглап, бөмбүрзектиң четкизинче «шуткуп кирип» эгелээнивис, янзы-бүрү роботтарны чогаадып, оларны мырыңай кижилерни солуп, кижилер орнунга ажылдадыр деп турарын көрүп чоруур үевисте, шак мындыг культур чок, кижини кижи деп хүндүлевес, бот-тогдунар, турамык, угаан-сарыыл чок кижилер кайыын, кайы «үңгүрден» үнүп кээп турарыл. Оларны «медерелдиг кижилер» деп канчап адаар, харын, сыр дедир – медерел чок, мугулай, кижи төрелгетенниң эң кудуку чадазында турар улус ол-дур деп бодаар­дан башка, чүү деп тайылбыр берип болурул? Олар база, бистер ышкаш школага өөренип чорааннар болгай, бистер ышкаш, ава-ачалыг, дөргүл-төрелдерлиг, бистер ышкаш, ажыл-агыйлыг, өг-бүлелиг, ажы-төлдүг-даа чордулар-ла ыйнаан… Ындыг улустан коргуп, дезер болзувусса, келир үеде бодувустуң амыдыралывыс болза-даа шыдажыр арга чок апаар, чүге дизе, бис оларга «ак орукту ажыдып» турарывыс ол болур.

Лидия ДОНГАК,

«Шын» солуннуң 1970 чылдан бээр номчукчузу.