Межегейден — бедиктерже

(Е.Б. Салзынмааның 90 харлаанынга уткуштур)

Улуг-Хемге таваңгайлаан

Улуг-Ийим, Кадыр-Ийим,

Уруг чаштан ойнап өскен

Улуг шынаа Межегейим.

Тыва улустуң ырларының аразында эң-не нептерээн бо ырыны билбес кижи ховар. Ук ыры Тываның бир каас-чараш булуңу Межегей дугайында, аңаа чоннуң ханы ынакшылының дугайында сагыш-сеткил тураскаалы болур. Ырыны таалап дыңнай бээрге, тараалаң бай Межегейниң ховулары, делгемнери, бойдус чурумалы ала-чайгаар карактарга чуруттунуп кээр. Ында азыраан мал, аң-мең, ажык-байлак эгээртинмес. А оон-даа үнелиг байлаа – өскен-төрээн черин ээлеп чурттаан, оон амыдыралын ужуктап алган кижилери...

Межегейден үнген билдингир, сураг­лыг кижилер хөй. Оларның аразында эртемден, башкы Елизавета Боракаевна Салзынмаа онзагай черни ээлеп, чон аразында ады алгып, сурагжып, алдаржаан кижилерниң бирээзи.

Е.Б. Салзынмаа 1930 чылдың октябрь 12-де Таңды кожууннуң Межегейге төрүттүнген. Ол өг-бүлениң ажы-төлүнүң хеймери болгаш, эрге-чассыг, чор­гаар өскен. Бичии чажындан чаптанчыг, угаан­ныг. Чаңы өде-чара, өөренири эки, кызымак чораан.

1947 чылда Кызылдың 2 дугаар школазын дооскаш, Ленинградтың күрүне университединиң Чөөн чүк факультединче өөренип кирген.

1954 чылда Ленинградтың күрүне университедин дооскан соонда, Кызылдың башкы училищезинге ажылдап эгелээн. Удаваанда Кызылда күрүнениң башкы институдунче шилчип, ажылдай берген. Тыва дыл болгаш чогаал кафедразының ажыттынган үезинден эгелээш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге чедир ажылдаан.

Е.Б. Салзынмаа төөгү-филология факультединиң деканының оралакчызы, деканы бооп ажылдап чораан. Кафедраның доцентизи. Ниити башкы ажыл стажы – 50 чыл ашкан.

Ол дээди өөредилге черинге тыва дылды өөредиринге эргежок чугула хөй-хөй эртем-шинчилел болгаш өөредилге-методиктиг ажылдарның автору. Оларның иштинде “Амгы тыва литературлуг дыл. Лексикология болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология” (Ш.Ч. Сат-биле) (1980), “Учебник тувинского языка” (1980), “Тыва болгаш орус дылдарның деңнелге грамматиказы. Фонетика. Морфология” (2000) деп өөредилге номнарының автору.

Амгы тыва литературлуг дылдың фо­не­тиказы, синтаксизи, орус, тыва дыл­дарның деңнелге грамматиказы деп эртемнерни башкылап, ук эртемнерге курс болгаш доозукчу ажылдарны удуртуп чораан.

Хөй чылдарда дээди өөредилге черинге ак сеткилдиг ажылы дээш, Елизавета Боракаевна Салзынмаага «Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкызы», “Улус өөредил­гезиниң тергии­ни” деп хүндүлүг аттарны тывыскан. Ооң хөрээн “Шылгараңгай күш-ажыл дээш” деп медаль каастап чоруур. Ол РСФСР-ниң болгаш Тыва АССР-ниң Чырыдыышкын (Өөредилге) яамыларының Хүндүлүг бижиктери-биле удаа-дараа шаңнадып келген.

Кызылда күрүнениң башкы институ­дунуң тыва дыл болгаш чогаал кафедра­зынга хөй чылдарда ажылдаанының түңнелинде, Елизавета Боракаевна рес­публика школаларының тыва дыл, чогаал башкыларын белеткээринге улуг үлүүн киирген. Амгы үеде 70 хар ушчок ашкан башкылар безин Елизавета Боракаевнаны хүндүткел-биле адап, башкывыс деп мөгейип чоруур. Ол чүгле  башкыларның эвес, а филология факультедин дооскан чогаалчыларның, эртемденнерниң, куль­тура ажылдакчыларының, удуртук­чуларның шуптузунуң башкызы боор. Е.Б. Салзынмааның өөреникчилери амгы үеде тыва дылдың сайзыралынга үлүүн киирип, амыдыралдың кандыг-даа адырларында ажылдап, башкызының үлегерин эдерип чурттап чоруур.

Хүндүлүг хоочун башкывыстың юби­лейинге уткуштур ооң чамдык өөре­никчилеринге ужуражып, оларның шуптузунга чаңгыс-ла айтырыг салган мен: “         Елизавета Боракаевна Салзынмаа дээрге силерге кымыл?”

М.В. Бавуу-Сюрюн – тыва филология болгаш ниити дыл кафедразының доцентизи, ф.э.д.:

– Елизавета Боракаевна – мээң башкым, коллегам. Оон аңгыда ол мээң авам Оюн Ак-кыс Ашак-ооловнаның чаң­гысклассчызы кижи. Авам бүгү назынында тыва дыл, чогаал башкылап чораан. Ынчангаш оларның ажылы-даа, сонуургалы-даа чаңгыс аай, дөмей чораан.

Эге школа дооскан соонда, авам – Ээрбектен, а Елизавета Боракаевна Сосновкадан Кызылдың ийи дугаар школазынга 5 дугаар класска өөренип че­дип келген улус-тур. Каттышкан школа лагеринге кады таваржы берген бис дээр. Бичии улус ойнап-хөглеп, чодураа чыып чип турганын дыка чаптанчыг кылдыр сактып чугаалаар. Хөй чодураа чиирге, дылдары карарып каарга, башкылары кончаан. Халчып чоруткаш, хем кыдыынга барып, дылдарын элезин-биле дүрбүп чуп турган сактыышкыны безин бар.

Ол шагда саазын ховар турган. Респуб­лика типографиязының солуннарының кыдыындан кезип каапкан дилиндек саазыннарын эңдере чыып алгаш, аңаа бижиттинип турган бис дээр.

Елизавета Боракаевна бичиизинден-не кызымак, өөренири шыырак турган. Дыка шимченгир, кымга-даа алыспас, оолдар-биле тура тутчур. Интернатка каът­тар аразында чаданың кыдыынга олурупкаш, чуңгулап бада бээр турган дээр.

Школа соонда ол Ленинградка эртем-билиг чедип алгаш, өг-бүле тудуп, ажылын шуудады берген. Ажы-төлү эртем-билиглиг улус болган: уруу – даштыкы дыл башкызы, ийи оглу инженерлер.

Елизавета Боракаевна бежен ажыг чыл иштинде дээди өөредилге черинге башкылаан, чүс-чүс башкыларның башкызы. Тыва дылдың фонетиказы, синтаксизи, тыва-орус дылдарның дең­нелгелиг грамматиказының талазы-биле өөредилге номнарын бижээн. Орус дылдыг уругларга тыва дылды өөредирин база бижээн.

Башкы дыка хөй эртемденнерниң ажылдарын хынап, эдип-чазап, бижии­ринге дузалажып чораан. Совет Эвиле­линиң Самарканд, Баку дээн ышкаш хоорайларынга эртип тургулаан эртем конференцияларынга киржип чораан.

Е.Б. Салзынмаа – автор, рецензент, редактор.

Ол бүгү талалыг талантылыг кижи: шевер, даараныр. Идик-хевин кончуг таа­рыштыр кедер. Бичии-даа артык-дудуу чүве чок боор. Арыг-силиг, аштыг-чемниг. Бажың-балгады эмге-сескелиг. Езулуг Херээжен ээ.

Елизавета Боракаевна амыдыралда быжыг туруштуг болганындан мындыг улуг назыга чедир чурттап чоруур деп бодаар мен. Башкывыска кадыкшылды күзээр-дир бис.

К.Б. Доржу – тыва филология болгаш ниити дыл кафедразының доцентизи, ф.э.к.:

– Елизавета Боракаевна дээрге мээң студент чылдарымда – башкым, ажылдай бергенимде – коллегам-дыр. Тыва дыл эртеминиң эгезин салганнарның бирээзи, дыка шыырак башкы. 1986 чылдан бээр барык 30 ажыг чылдар дургузунда эгин кожа ажылдап келдим. Ханы билиглиг, эмин эртир шынчы ажылдаар. Студент чылдарымдан сактыр мен. Кижи бүрүзүн деңге көөр, улус ылгавас. Дыка дузааргак.

Амыдыралче көрүжү тодаргай, шың­гыы. Бодунга-даа, өскелерге-даа негелделиг. Кажан-даа өрү көрдүнмес, алдар-ат сүрбес, биче сеткилдиг. Чеже-даа шың­гыы болза, хөөрей бергенде, шын сеткилинден чугаалаар, каттырар. Ындыг ажык каттырар кижилер ховар боор деп бодаар мен.

Башкының өг-бүлезиниң эп-найырал­дыын, эртем-билиглиин магадаар мен. Бүгү назынында бот-боттарын деткижип чурттап кааннар. Бажыңынга баарга хүн­дүлээчел, хөөреп-хөөреп, кижини чемгерип туруп бээр.

Арга-сүмелиг башкым-биле бо амыдыралга таваржып, кады ажылдап чораанымга өөрүүр мен. Бодумну аас-кежиктиг мен деп санаар мен. Елизавета Боракаевнага чүгле экини, кадыкшылды күзээр-дир мен.

Н.Д. Сувандии – ТывКУ-да филология факультединиң деканы, ф.э.к:

– 1979 чылдан эгелээш, беш чыл дургузунда биске тыва дылды Елизавета Боракаевна башкылаан. Шыңгыы, дорт чаңныг, мергежилинге бердинген башкы деп билир бис. 1990 чылда тыва дыл кафедразының ассистентизи апарган мен. Ол үеден эгелээш, башкымның кичээлдеринге олуржуп ап, ылаңгыя тыва дылдың фонетиказын канчаар өөредирин билип алган мен.

Арга-сүмелиг башкымдан лекцияны канчаар номчуурун, кичээлге канчаар белеткенирин, студентилер мурнунга канчаар алдынарын, идик-хепти канчаар кеттинерин безин өөренип ап чордум. Ажыы-биле чугаалаарга, башкы болурунуң чажыттарын башкымдан шиңгээдип алган мен. Елизавета Боракаевнаны Улуг Башкым – мээң дагдыныкчым деп санап чоруур мен. Башкымга быжыг кадыкшылды күзээр-дир мен.

Н.Ч. Серээдар – ТИГПИ-ниң дыл бөлүү­нүң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, ф.э.к.:

– Елизавета Боракаевна 1982-1987 чылдарда бистиң бөлүүвүстүң куратор башкызы чораан. Бистиң шыңгыы, негелделиг башкывыс. Чеже-даа шыңгыы болза, кажан-даа студентилерже үнүн бедитпес, кымны-даа куду көрбес. Студентилерни хүндүлээр. Кижи бүрүзүнге кончуг кичээнгейлиг, “силер” деп чугаалаар.­ Башкывыстан дыка сестир, коргар турган бис. Коргуп-даа эвес, хүндүлээривис кончуг турган-дыр ийин. Бис аас-кежиктиг бөлүктүң бирээзи бис деп санаар мен.

Мергежилин дыка эки билир. Онаалгаларны дыка хынаар, кижи бүрүзүнден деңге негээр. Бүгү талазы-биле кижиниң сагыжынга кирер. Тыва дылым кыдыраажынга адымны кызыра “СНЧ” деп бижип алган турган мен. Башкывыс кыдырааштар хынап тургаш, мээң кыдыраажымда адымны көрүп кааш: “Адын ынчаар биживес. Долу болгаш шын кылдыр бижиир” деп сагындырыг берген. Ону бир онзагай уткалыг кылдыр сактып алган мен.

Бир дугаар курстан доозарывыска чедир бөлүүвүстү удурткаш, бүгү талазы-биле биске кижизидикчи салдарны чедирип чораан. Автоорук техникумунуң студентилери оолдар-биле бөлүүвүстү ужураштырып, чаа чылды уткуп база турган. Ойнап-хөглеп, ажык чугаа чорудуп, бисти деткип турган. Кежээниң төнчүзүнге чедир бистиң-биле кады турар, харыысалгазын черле кошкатпас башкы болгай. Улустан белек-селек алырынга шуут удур. Бир катап Март 8 байырлалында башкывыска белек кылдыр далган-өер биле эът доораар калбак ыяш белеткеп алган бис. Ону шуут хүлээвээн. Канчаар-даа аайын тыппайн, бергедежип турган бис. Боттарывыс үлежип алган чоор бис бе, ам сагынмайн тур мен.

Башкывыс черле дыка культуразы бедик, ак сеткилдиг кижи деп билир бис. Мактанып, бодун өрү көрдүнүп, кым-бир улус бактап, чемелеп турганын черле көрбээн, дыңнаваан бис.

Мен эртем ажылынче кирип, кандидат диссертациязы камгалаарымга, башкым өөрүп, үнелелди бижип берген. Бажыңынга-даа барып турдум. Башкымның өөнүң ээзи Юрий Лудужап­ович бажыңынга дыка онза, чугаакыр, хөглүг, эвилең-ээлдек. “Чаңгыс чер-чурттуум, Соян кызы” деп мени деткиир чораан.

Новосибирскиге камгалал мурнунда оппонентим Доруг-оол Алдын-ооловичини уткуп турган мен. Самолеттан Юрий Лудужапович, Чүргүй-оол Михайлович – үжелээ дүжүп келген. Улуг эртемден башкыларым мени ынчаар деткээн. Камгалал соонда ужуражылга болган. Юрий Лудужаповичиниң солун чугаазын университеттиң башкылары Наталья Николаевна, Ираида Яковлевна, Людмила Алексеевна суглар оочурлап дыңнап турдулар.

Эртемден апаргаш, мергежилгелер чыындызы кылып тургаш, база-ла башкым Елизавета Боракаевнага барып, методиктиг дузазын ап турдум. “Аңгыр-оолдуң тоожузундан” кады чижектер дилеп, фонетика, синтаксис талазы-биле айтырыгларны сайгарып турдувус.

Мен бодум хуумда Елизавета Боракаевнаны ханы билиглиг, бедик культуралыг, езулуг интеллигент, эртемден башкы деп үнелээр мен.

С.Ч. Шулуу-Маадыр – 9 дугаар гим­назияның хоочун башкызы, Улус өөре­дил­ге­зиниң тергиини:

– 2018 чылда Кызылда күрүнениң педагогика институдун доосканывыстан бээр 45 чыл болган байырлыг чыышка уткуштур студент чылдарывыста бистиң курстуң куратору чораан Елизавета Боракаевна Салзынмаа Башкывыска мɵгейиг бижик чедирген бис. Ооң сөзүглелин мен бижээн мен:

“Эргим хүндүлүг Башкывыс Елизавета Боракаевна, Силерге 45 чыл бурунгаар делегейде эң-не буянныг мергежилдиң дипломнарын холга алгаш, төрээн Тывавыстың янзы-бүрү булуңнарынче тарап, чонувустуң ажы-төлүн өөредип, кижизидип эгелээн ККПИ-ниң он алды дугаар доозукчуларының бөлүүнүң мурнундан күдүк базып, өөрүп четтириишкинниң сөстерин дамчыдып тур бис.

Күрүнениң Кызылда педагогика инстидудунуң филология факультединге беш чыл дургузунда (1968-1973) бистиң бөлүүвүстү башкарып, хайгаарап, чалгыныңар адаанга камгалап, карактап, ава сеткилиңер-биле бисти чагып-сургап өөредип чорааныңар кажан-даа уттундурбас, эргим Елизавета Боракаевна.

Сагыш-човаачал, кижизиг, топтуг Башкывыс биске кайгамчык үлегер-чижек болуп келген силер. Авыралдыг Башкывыс Силерниң улуг амыдыралче чылыы-биле үдеп каан студент оолдар, кыстарыңар чуртталганың ажык оруу-биле тендиш дивейн, бүзүрелдиг базып чор бис. Аравыста бичии салгалды өөредир, кижизидер буянныг Башкы ажылды кылып чоруурлар база бар, эртем чадазын чедип алгаш, чер-чуртувустуң сайзыралы дээш иженип чоруурлар база бар.

Силерниң ынанган сеткилиңерни, бүзүрелиңерни шынзыдып, байгы шаа­выс-биле бурунгаарлап, төрээн Тывавыстың сайзырадыр буянныг херекке үлүүвүстү киирип чор бис, ынак Башкывыс.

Бистиң шуптувуска чараш мөзү-бүдүш­тү сиңирип, амыдырал-чуртталгавыс­ты ужуктап каан энерелдиг Башкывыс Елизавета Боракаевна Силерге бүгү-ле сеткиливистен өөрүп четтиргенивисти илергейлеп, черге чедир чавыс мөгейип, быжыг кадыкшылды, амыр-тайбың узун назынны чүрээвис ханызындан күзедивис!

1973 чылдың доозукчулары: Байыскы­лаң (Орус-оол) Светлана, Байкара Светлана, Борбак (Кара-Сал) Мария, Доржу Чүргүй-оол, Доржу Ульяна, Мартан-оол Мария, Маадыр (Монгуш) Раиса, Ламажап (Монгуш) Светлана, Оюн Зоя, Тыртык-оол (Ондар) Екатерина, Күжүгет Долаана, Чигир-оол (Серен-оол) Зоя, Шулуу-Маадыр Светлана. 2018 чылдың июль 7-ниң хүнү”.

Ам бо хүннерде хүндүлүг башкывыс­тың юбилейинге уткуштур катап-катап четтиргенивисти илередип, кадыкшылды, амыр-чыргалды күзээр-дир бис.

Үстүнде кииргенивис чижектер дээр­ге Улуг Башкының хөй санныг өөре­никчилериниң аразындан каш-ла кижи­ниң бодалдары, күзээшкиннери-дир. Бодум хуумда база улуг башкымның өөреникчизи бооп, ооң чидиг сөстүг, чиге дылдыг лекцияларын дыңнап, өөренип өскенимни миннип каайн.

“Каа-Хемге таваңгайлаан кадыр ийлиг, Улуг-Хемге таваңгайлаан улуг ийлиг” Межегейде ада-иезиниң аалының эжиин­ ажып, эргинин артап үнгеш, арбын чонунуң аразынче кирип, далай дег эртемнерниң ээреминге шымнып чорааш, шүүреп алган эртем-билиин ажы-төлге харам чокка өргүп бергеш, Амыдыралдың улуг ак өргээзинде олудун тыпкаш, энерелдиг эне назын четкен Башкывыс Елизавета Боракаевнага хүндүткел-биле мөгейип, тыва филология болгаш ниити дыл кафедразының башкыларының өмүнээзинден быжыг кадыкшылды, аал-оранынга амыр-тайбыңны катап-катап күзеп тур бис.

Мария Күжүгет,

ТывКУ-да Литературлуг музейниң эргелекчизи.