Тываның экономиказы
ЧАА ТЕХНОЛОГИЯ-БИЛЕ
Тыва национал чемнерни болбаазырадып турар сайгарлыкчы Ульяна Куулар үениң агымы-биле чаа-чаа аргаларны тып, Кыдаттың Эрлянь, Моолдуң Улан-Батор чедип, сайгарлыкчылар шуулганнарынга, ярмарка-садыглаашкыннарга киржип турары эки. Оон арга-дуржулганы көрүп, билип алгаш, бодунуң бүдүрүлгезин улам-на хөгжүдүп турары өөрүнчүг.
Сүттен быштак, ээжегей, өреме, чөкпек, ааржы, курут дээш янзы-бүрү чемнерни база божадан мороженоени болбаазырадып кылып турар. Амданныг тыва мороженое дижир бис. Божаны хоорай чоогунда малчыннардан дугуржулга ёзугаар хүлээп алгаш, улуг-улуг соодукчуларга доңуруп каар. Оон кол технологтуң удуртулгазы-биле божаны соодукчулардан өйлеп алгаш, мороженоелерни кылыр.
Тыва мороженое баштай төгерик турган, амгы үеде шөйбек хевирлиг кылдыр болбаазырады берген. Ол дээрге база Ульяна Кууларның тывынгыр-сагынгыр чоруу-биле «хуула» бергени бо. Мороженое бүдүреринге тускай херексел, шынап-ла, чугула херек. Шоколад ышкаш эвес, оон нарын, бир дугаарында ону дүрзүлеп-хевирлээр формовкалар (тускай хеп-савалар), соодукчулар ыяап-ла херек апаар. Бүдүрүлгезин чаа эгелеп тургаш, мурнай дериг-херекселин садып алган. Бүдүрген бараанын садып-сайгарары-биле найысылалдың садыгларында болгаш кожууннарда сайгарлыкчылар-биле керээни чарып алган.
Оон ыңай амданныг куруттарны база кылып турар. Бо ажылды Ульяна Кечековна боду харыылап турар. Сүттен, алдын-сарыг тараадан чемнерни шуптузун хол-биле кылырлар, а мороженое кылыр дериг-херекселди харын садып алганнар. Аңаа чүгле 2000 хире мороженое кылып четтигер, дөмей-ле чедишпес деп чугаалады.
СОРУЛГАЛАР,
ДУГУРЖУЛГАЛАР
Бо сайгарлыкчылар чаа дериг-херекселдерни немей садып ап турарлар. Божадан мороженое кылыр херекселди чагыдып алганнар, бээр Тываже эккээрин улуг компанияларның бирээзи эккеп бээр. Хүнден хүнче улам хөгжүп орар бүдүрүлгеге дериг-херекселдер чугула херек. Ынчангаш эккеп, эптеп салгаш, дораан-на продукцияларны ооң-биле кылып эгелээр деп шиитпирлээннер. Чүге дизе соңгаар хоорайларда сайгарлыкчылар керээ езугаар ажылдаары-биле манап турар.
Соңгаар хоорайларже садып болурунуң чөпшээрел бижиин (лицензияны) Абаканга кылдыртып алган. Бүдүрүп, кылып турар барааннары шуптузу сертификаттыг, чурттуң кайы-даа булуңунга садып-саарып болур деп, чугааладылар. 2019 чылдан тура Новосибирскиде “Инмарко” компаниязы-биле дугуржуп алган. Бо улуг компания божадан мороженоени алгаш, хоорайлар, суурларже чедирип, саарып турарлар.
БОЖАДАН ЧЕМНЕР
Тараа холумактыг амданныг чаагай шоколадтарны, божадан мороженоени, куруттарны чүгле Тываның чурттакчылары эвес, кожавыста Хакасияның чону база дендии сонуургап турар деп база бижээн мен. Ынчан болуп турган шуулган үезинде Саян дагларындан ажып келген барааннарны көргеш, Красноярск, Хакасияның сайгарлыкчылары керээ езугаар ажылдажылгаже чалап турган. Ылаңгыя хоор-сарыг тараадан кылган шоколадтарны Абаканның чурттакчылары катап-катап ап турдулар.
Мындыг тывызык чоруу-биле ажылдап турар сайгарлыкчы Ульяна Кууларның ат-сураа республикада билдингир апарган. Ооң удуртулгазы-биле ажылдап турар «Национал аъш-чем болбаазырадыр төп» ажылын беш чыл бурунгаар эгелээш, амга чедир тура дүшпээн.
Бо бүдүрүлгеде колдуунда аныяктар хаара туттунган. Ооң директору Кежик Куулар ажылынга бердинген, билиг-мергежилин бедидип, каяа-даа чедип каапкан боор, сайгарлыкчылар шуулганнарындан черле чыда калбас, бурунгаар көрүштүг. Светлана Шактар-оол 3 чыл ажылдаан, Санаа Сендажы, чолаачызы Антон Куулар олар ажылдап турар.
Бир хүнде хоор-сарыг тараадан 600 ажыг хире шоколадты хол-биле кылып турарлар. Тыва шоколадтың технологиязын сонуургадырга мындыг. Баштай херек чемнерни хоюдуп алыр, оон янзы-бүрү дүрзүлерге хевирлээш, соодукчуга шыгжаар. Ооң соонда доңа бээрге, хаптаар. Бо ажылдарны шуптузун хол-биле кылып турар-даа болза, хүнде-ле кылыр ужурлуг нормазын (үлүүн) күүседип турарлар. Оон технологка хүлээдирге, технолог санааш, менеджерге хүлээдип бээр.
Бүдүрүп турар барааннарынга немей “Авам шайын” база немей кыла бергеннер. Дериг-херекселин соңгаар хоорайдан садып алгаш, шайны хаптааш, садып турар.
Боттарывыс шайны кыла берген бис, ооң мурнунда Моолдан үндүрүп ап турган болгай, ам Тыва боттары шайлыг апарган – деп, Ульяна Куулар өөрүп чугаалады.
Түңнеп ора, бүдүрүлгениң амгы үеде турар оран-савазын хоорай чагыргазындан хөлезилеп алган. Ажылдакчылары неделя дургузунда ажылдаан акшазын суббота хүнүнде санажып алыр. Оон аңгыда барааннарны садыгларже аппарып чедирери, электри энергиязының хөлезини, үндүрүглер дээш чарыгдалдар-ла хөй.
Билдингир сайгарлыкчы Ульяна Кууларның кызымаккай ажылын үнелеп, Тываның Чазаа, Экономика, Көдээ ажыл-агый яамылары болгаш өске-даа албан черлери хүндүлел бижиктерни, өөрүп четтириишкин бижиктерин бергилээн. Бүдүрүлгениң ажылдакчылары бичии уруглар бажыңнарынга барып, деткимчени көргүзүп турары база демдеглексенчиг. Тыва чоннуң национал аъш-чемин бодунуң чогаадыкчы, тывынгыры-биле кылып турар сайгарлыкчыларның ажыл-ижи өскелерге үлегерлиг.
Ася ТЮЛЮШ.
