Олар төрээн чурту дээш чаалажып чорааннар

Бо чылдыӊ майныӊ тос Тии­лел­гениӊ чеден беш чыл ою болгай: Көрей дайыныныӊ киржикчизи, күш-ажылдыӊ хоочуну Куулар Алдын-Херел Алдаевичиниӊ ол дайынга кады тулчуп чораан орус, тыва база өске-даа омак-сөөк эш-өөрүнүӊ дугайында сактып би­жиири бистиӊ ажы-төлүнүӊ, уйнуктарыныӊ хүлээлгези деп билип турар бис.

Көрей дайыны, ол дайынныӊ Тывадан барып киришкен маадырларыныӊ дуга­йында солун, радио, телевидениеде чедир чырытпайн турганы чажыт эвес, ачавыс база аӊаа хомудаар турган. Ийе, маа­дырлар дээр апаар, чүге дизе Чазактыӊ чажыт доктаалын күүседир дээш (ынчан ССРЭ деп адаар), олар чалыы назынында хүн бүрүде ок-боо адаанга амы-тынын бээринден чалданмайн, ийи чыл иштинде чаалашкаш келген болгай. Тывадан чоруткан чүс ажыг аӊгы-аӊгы омак-сөөк оолдарындан чамдыктары ээп келбейн барган: Ноозун Бээжинович Яндак, Чайлаг-оол Шагдырович Сат болгаш өске­лер-даа. Хомушку Сундуй-оол орта аараа­ныныӊ түӊнелинде Тывазынче чанып келзе-даа, ол аарыгныӊ уржуундан үр болбаанда чок апарган.

«Кандыг-даа дайын дөмей, дайын дээрге дайын болгай – хүн бүрүде өлүм айыылы диргели берген турар», – деп ачавыстыӊ чугаалап олурганын дүүн чаа дег бодап, сактып олурар-дыр бис. Соӊгу Көрей биле Мурнуу Көрейниӊ аразынга үш чыл үргүлчүлээн (1950-53 чч.). Көрей дайыны төөгүде эӊ-не каржы-дошкун, хөй чидириглиг дайыннарныӊ бирээзи  бооп турар: улуг эвес девискээрге (Көрей чартык ортулук) хөй шериг күжү, ок-чепсек мөөӊнээниниӊ түӊнелинде хөй кижи хораан. Каттышкан Нациялар Организациязын төлээлеп, он ажыг чурт боттарыныӊ шериин Мурнуу Көрейниӊ талазынга демисежир кылдыр чоруткан: АКШ (Америка), Англия, Канада, Австралия, Новая Зеландия, Мурнуу Африка Республиказы, Бельгия, Колумбия, Эфиопия, Франция, Греция, Голландия, Филиппиннер, Турция. Соӊгу Көрейниӊ та­лазынга Кыдат Республика, ССРЭ (Совет Социалистиг Республикаларныӊ Эвилели) киржип турган. ССРЭ ол үеде 4 дивизия шеригни, 40 ажыг муӊ шериглерни киирген турган: ийи дивизия ужар-чүүл; ийи дивизия зениттиг артиллерия дээр. Ол болган дайынга 5 сая, өске сан-чурагайлардан алырга, оон-даа хөй кижи амы-тынындан чарылган. Ол чок болган улустуӊ сезен хуузу шериг эвес, анаа тайбыӊ Көрейниӊ чурттакчы чону, дыка хөй хоорай, суурларныӊ чурттакчылары ок-боодан, бомбардировкалардан, аарыг-аржыктан, аштааш кырылган азы чурттап олурган черинден дезип чоруур ужурга таварышканнар.

Борта хамаарыштыр, дайын, өлүм деп чүл деп чүвени караам-биле көрген мен деп ачавыстыӊ чугаалап олурганын ам-даа утпаан бис: Алдын-Херел Алдаевичиниӊ турган батареязыныӊ (бир батареяга сес пушка турар) чанынга оран-савазын чидирген кезек тус черниӊ чурттакчылары, чамдыызы төрел бөлүк улус хевирлиг, кулузуннар, чадаӊ ыяш аразынга турлагжып туруп алган дээр кижи. Шериг оолдар оларны кээргээш, ам канчаар боор, солдаттарныӊ чемненгеш төтпейн барган чеминиӊ артыын улуг саваларга (демир-хууӊнарга) холуй куткаш, бүдүү чажырып чедире бергеш, аштаан улусту чемгерип турган бис дээр кижи. Чедире бергеш, бир кижи узун ыяш тудуп алгаш, кортпактап тургаш, чаӊгыс черге шуптузу олурар кылдыр негээр, өске эштери баш бурунгаар белеткеп алган аяк-савазынче кудуп бээр, оон башка мурнун былаажып чүткээш, аяктарын төп алыр турган. Кыдыындан дыка-ла кээргеп көрүп турган бис дээр кижи. Чем артыын чажырып чедирериниӊ чылдагааны: офицерлер көөр болза, кончуур, чүге дизе тус черниӊ чурттакчылары-биле харылзашпаӊар дээр турган, ССРЭ ол дайынга чажыды-биле киржип турганындан ындыг чадавас, батарея бомбалаашкын соонда өскээр көже бээрге, ол аштаан улус соондан база көжүп чедип кээр турган.

Ол коргунчуг дайынга та чеже кижи бодунуӊ чоок кижилерин чидирген, та чеже бичии чаштар өскүс калган, кандыг-даа дайынга бөдүүн чон, улуг назылыг улустар, чаш ажы-төл хилинчектенир болгай.

Тывадан барган орус, тыва оолдар баш­тайгы ийи чылда Иркутск биле Хаба­ровскиниӊ артиллерия дивизияларынга шериг албан хүлээлгезин эрттирип алган турда, 1951 чылдыӊ чазынында кыдат эки турачылар кылдыр кыдат шериг хепти кедиргеш, Маньчжурия таварыштыр поездилерге ок-чемзээ-биле кады Соӊ­гу Көрейже киирипкен. Хабаровск дивизиязы Пхеньян чоогунче кире берген. Иркутскиниӊ артиллерия дивизиязы Сыкыйджу, Чхосан хоорайлардан ырак эвеске аэродром, гидроэлектростанция­лар камгалап турган. Ынчангаш ол ийи дивизияныӊ солдаттары шоолуг билишпес. Чүгле харын караулче үнгеш, чаӊгыс объект кадарып турган болза, ынчан харын таныыр апаар.

Бир кежээ Хабаровск дивизиязындан чок болган солдаттар эккелген деп медээ дыӊналган. Ачавыс эштери-биле соок-бажыӊ чанынга чеде бээрге, 2 чүък машина долдур чүдүрүп каан кижи мөчүлери бар болган. Офицерлер ону көрбеӊер дээш, ырадыр чоргузупкан: чеден ажыг кижи чаӊгыс дүне бомбалаашкынныӊ түӊнелинде чок болганы ол (орус дылга ону «прямое попадание» дээр, оӊгарны часпайн дүшкеш, бомбаныӊ часты бээрин ынча дээр). Ол мөчээн аныяк оолдарны Кыдаттыӊ Порт-Артурга орнукшуткан. «Хөй чидириг Хабаровск дивизиязынга болган» – деп, Алдаевич чугаалаар турган.

Бомбаларныӊ бузундулары белен дегбезин дээш, пушканы чүгле хоолайы көстүп турар кылдыр оӊгарга тургузуп алгаш, адар чылдагааны ол: чоогунга бомба частырга, чидириг эвээш боор. Чаа от точказынга («огневая точка») келген болза, оӊгар казарынга чүгле 4 шак бээр (кезек чеди кижиден тургус­тунган). 2 чыл дургузунда Алдын-Херел Алдаевичиниӊ батареязы 12 катап турар черин солаан. Ачавыс 2 чыл үргүлчүлээн дайын дургузунда орта удуп көрбээн бис дээр кижи: барык-ла хүннүӊ чыгыы 15-16 хире бомбардировщиктер дүне кээп бомба­лаар. Чамдыкта мырыӊай чер чырыыже чедир бомбалаптар. Бир катап 4 шак ажыр от ажыдып кээрге, снарядтар безин төнер часкан деп чугаалап олурар кижи. Бомбалаашкын бичии үзүктели бээр аразында солдат оолдар майгыннарже киргеш, чадып каан матрацтар кырынга шериг идик-хеви-биле чыдыпкаш, бичии када удуй кааптар бис дээр кижи (кыжын-даа, чайын-даа). «Бомбалаашкын үезинде чаӊгыс бомбаныӊ безин даажы дыка улуг болур, а бомбаларны хары угда эӊдере октаптар болгай – чер-дээр тутчу берген дег апаар, ол кончуг берге үзүктел чок от ажыдып турар үеде бодуӊнуӊ пушкаӊга ооргаланып турар сен» – деп, Алдын-Херел Алдаевич хөөрээр кижи.

Тус черниӊ агаар-бойдузу ындыг болгаш чамдык таварылгада каш хонук үзүктелбейн чаъстаптар. Ынчан чаъска өде берген шериг форма аартай бергеш, шаптыктай бээр боорга, китель, чүвүрнү ужулгаш, сапыктарны кеткеш, майкалыг, ырыктааштыг от ажыткаш туруптар турганнар. «Аныяк-ла турган болгаш, шыдажып турган чадавас бис» – деп, бистиӊ ачавыс сактып олурган.

Бөдүүн кижиниӊ салым-хуузу да­йын үезинде кайы хире шыдажыр арга чок берге боорун, тулчуушкун соонда өскүс арткан чаш төлдү турк солдаттыӊ камгалап алырын 2017 чылда «Оскар» шаӊналынче Турцияныӊ мурнундан идип үндүрген турган «Айла» дээр кинода көргүзүп турар. («Айла» дээрге «Ай чырыы» дээни ол, режиссеру Джан Улкай). Ук ажылды амыдыралда херек кырында Көрей дайынынга киришкеш келген турган Турцияныӊ хамаатызыныӊ салым-чолунга даянып алгаш, кылган бооп турар. Кинода чамдык улуг эвес четпестер бар-даа болза (четпестери чок кино турбас), кол утказында буянныг чорукту, кээргээ­чел сеткилди тодазы-биле көргүскен.

Тывадан чоруткан Көрей дайыныныӊ маадырларыныӊ дугайында материал­дарны ийи номда онза чырыткан: 1) Валерий Ховалыгович Кара-оол «Эр адын бадыткаан», 2015 ч.; 2) Алдын-кыс Чамзырыновна Комбу «Эрзинниӊ эрес-дидим дайынчылары», 2015 ч.

Көрей дайыныныӊ өөскүп үнгениниӊ чылдагааны Ийиги делегей дайыныныӊ уржуундан болган бооп чадавас, ынчангаш Көрей дайыныныӊ киржикчилерин Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ киржикчилеринге деӊнеп каанында утка бар ышкаш.

Ачавыс бодунуӊ эш-өөрү-биле төрээн чуртунче ээп келгени – улуг аас-кежик деп билип турар бис, чанып келгеш, алыс черле күш-ажылга бичиизинден эгелеп дадыккан болгаш, каш-ла хонук дыштанган соонда, тайбыӊ ажылче шымнып кирипкен. Хөй чылдарда болчукчулап, сөөлгү 20 ажыг чылдар дургузунда Чадаананыӊ орук-тудуг эргелелинге мастерлеп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Күш-ажылга шылгарал дээш, Күш-ажылдыӊ хоочуну деп медальдарныӊ, хөй санныг мактал бижиктерниӊ эдилекчизи. «Кандыг-даа ажылга ажылдааш, ажылымга ынак чораан мен» - дээр кижи. 

Алдын-Херел Алдаевичиниӊ амыдырал-чуртталгага, өскээр чугаалаарга, дайынга-даа, тайбыӊга-даа быжыг тура-соруктуг, бурунгаар үзелдиг, эрес-шоваа болганы бичиизинден-не күш-ажыл-биле доӊнашканы деп бодаар бис. Назылап кырый берген ава-ачазынга дузалажып, 12 харлыындан-на кадыг ажылды кылып, аътка андазынны кошкаш, черни чарып, тарааны тарааш, дүжүдүн ажаажып эге­лээн. Угбалары, акылары баштанып чоруй баарга, чааскаан бүдүн аалдыӊ малын кадарар кижизи болу берген. Ажылгыр кашпагай чоруу шеригге база улуг рольду ойнаан, Алдаевич дайынче чоргуже чедир кырган ада-иезин азыраан. Черле ынчаш ачавыс кончуг шыдамык, кандыг-даа бергелерге таваржы бергенде, бир-ле дугаарында канчап ону шиитпирлээрин бодаар кижи. Муӊгаралга белен алыспас кижи-ле болгай. Эш-өөрү көвей, дузааргак болгаш чазык аажы-чаӊныг. Ачавыс алыс ол буяны-биле улуг назылаан чадавас.

Бир катап: «Кадыыӊар база чүгээр шээй, ачай» – деп, уруу чугаалаарга, «Аваӊарныӊ база үлүг-хуузу бар, уруум» – дээн. Эки шынарлыг аъш-чемни кылып берип, сагыш-сеткили чаагай чораанында дээри ол. Ававыс Ондар Арак Данзурун­овна-биле ачавыс ам-даа чанывыска чурттап, ажыктыг арга-сүмезин берип чораан болза деп, болганчок-ла бодай бээр-дир бис. Бир эвес бистер, уруг-дарыы, уйнуктары, ада-иевисти, өгбелеривисти утпайн, сактып-бодап чоруур болзувусса, олар кезээде чанывыста дег, сагыш-сеткиливис чайгаар-ла чылып келген ышкаш апаар. 

Хөөкүй ачавыс бурганнай бергижеге чедир дайынга кады чораан эш-өөрүн сактып, чугаалап олурган кижи. Чажыт дайынныӊ дугайында чугаалаары 1985 чылга чедир хоруглуг турда, рес­публиканыӊ «Шын» солунунга бир дугаарында Көрей дайыныныӊ дуга­йында бодунуӊ материалдарын парладып эгелээн кижи. Көрей дайыныныӊ киржикчилериниӊ адын мөӊгежидип, тураскаал (мемориалды) кылырын Тыва Чазактан дилеп, «Шын» солун таварыштыр ажык чагааны 5 чыл бурунгаар бижээн турган.

Дайынныӊ маадырлары дириг чорда, оларныӊ сеткилин өөртүп, ат-сывын делгередип, аныяк-өскенге үлегер болдуруп, чонга тарадып чоруур болза эки деп бо­даар бис. Дириг-даа, мөчээн-даа солдаттарны утпас ужурлуг бис. Тывадан чоруткан Көрей дайыныныӊ киржикчилериниӊ аразындан сөөлгү арткан кижи бистиӊ ачавыс чораан деп билир бис. Ачавыс Көрейден Кыдат республиканыӊ «На­йырал» деп медальдыг келген. Куулар Алдын-Херел Алдаевичиге 1996 чылда РФ-тиӊ Президентизи Б.Н. Ельцинниӊ адын салган дужаалы езугаар, Жуков аттыг күрүне чергелиг медальды, генерал В.Л. Говоровтуӊ адын салган «Фронтовик 1941-1945» деп ылгавыр демдекти, «Тиилелгениӊ 70 чылы» деп юбилейлиг медальды тывыскан.

Бо материалды ажыглап, Көрей дайыныныӊ кир­жикчилериниӊ шупту ажы-төлүн, дөргүл-төрелин, уйнуктарын өгбелеривистиӊ ат-алдарын мөӊгежидери-биле чугааны көдүрүп, сүмележип көөрүнче чаладывыс.

Оглу Александр Куулар, уруу Анна Ондар. #Шын