Эрте-бурунгу шагдан тура-ла Крым чартык ортулуу делегейниң эң-не «сүүзүннүг» эки черлериниң бирээзи. 960 чылдарда хазарлар деп түрк дылдыг көшкүн амыдыралдыг чон ол черни эжелеп алыр дээш орустар-биле тулушкаш, чылча шаптырган. 1443 чылда Крым чартык ортулукту татарлар эжелеп чурттай бергеш турган. 300 чылдар дургузунда Крымның чурттакчы чону түрк чоннуң дарлалының адаанга база чурттап чораан. 1768 - 1774 чылдарда крымчыларны түрк чоннуң дарлалындан Русь хостап алган. Төөгүзүнден алырга, ук черни долгандыр дайын-чаа черле үзүлбес чер чорааны көскү.
Крым чартык ортулукка барган-на кижи магадап чанар, кайгамчык чараш оранның бирээзи болуп турар. А. Пушкин, Валерий Брюсов, Л.Огурцова, И.Бунин дээш өске-даа алдар-аттыг чогаалчылар Крым дугайында чараш шүлүктерни бижээн. Чижээлээрге, В.Цыганованың шүлүүн Розалия Монгуш очулдурганы бо:
Чалгыгларга чүс-чүс айны көрүнчүктей,
Шаа төнген Кара далай тынып чыдыр,
А ол шынга дээр безин маргышпады,
Азы меңээ ынчаар көстүр болган ол бе?
Дамыр-ханда тудуш черни үзе тыртпас,
Талаар болгай, аңгыландыр чарып болбас,
Хары тукка крестер-даа баглаттынмас,
Канчаарга-даа, менээ чорук, кажар оп-тур.
Чеже катап дайыннары өөскүвээн дээр,
Черле чонум дүжүп бербейн тиилеп чорду,
Чүү-даа чүве болуп турза, чүгле кады,
Чүгле ыдык мөңге чурт ол Россия-дыр!
Кылыр болза, нүүрнү сагыыр, шилилге чок,
Крым дээрге Россия-дыр, өске сөс чок,
Кыйгы-чугаа шуптузунда чүгле орус,
Кымдан эргим Крым-дыр ол, Россия-дыр!
Сиңген утка-шынар безин эргим аттар -
Симферополь, Ялта, Керчь, Севастополь!
Ооң дүвүренчиг, хөлзээзинниг төөгүзүн, кайгамчык чараш бойдузун, аңгы-аңгы омак-сөөктүг чоннарының культуразын келген-не кижи магадап чанар онзагай оран Крым болгай.
1921 чылдың күзүнүнде Крым Совет Социалистиг Автономнуг республика кылдыр тургустунган. 1921 чылдан 1941 чылга чедир Крым дыка дүрген сайзырай берген. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фашистер Крымны эжелеп кирип келген турган. Ынчалза-даа 1944 чылдың чазынында совет шериглер ук черни фашистерден хостаан. 1954 чылда Украинаның Россияга каттышкандан бээр 300 чылын демдеглеп турда, ынчангы үениң удуртукчузу Н.С. Хрущевтуң удуртулгазы-биле Крым облазын болгаш Севастопольду Украинага дамчыткан. Ол дугайында 20 чүс чылдың 90 чылдар эгезинде улуг чогаалчы Солженицын хараадал-биле бижип турган. Оон эгелээш-ле Крымга өскерлиишкиннер бичиилеп болуп эгелээн. Тус черниң чурттакчы чонун украин чон кызагдап чораан. 2013 - 2014 чылдарда болган үймээнниң түңнелинде ук черниң чурттакчы чону катап Россияның составынче кирер дугайында референдумну эрттирген.
2014 чылдың март 18-те Россияның составынче Крым биле Севастопольдуң киргенин бадыткаан документиге Россияның Президентизи Владимир Путин болгаш Крымның Чазак даргазы Сергей Аксенов, парламентизиниң спикери Владимир Константинов, Севастополь хоорайның баштыңы Алексей Чалый ат салган. Бүгү Россияга ол төөгүде балалбас исти арттырган хүннү диңмиттиг байырлап эрттирери чаңчыл болу берген.
Айдың ОНДАР.
