Тыва Республиканың Чазааның неделя санында эртип турар Аппарат хуралынга бо удаада республиканың кышка белеткелиниң дугайында айтырыгны сайгарып чугаалашкан. Октябрь 25-те болган хуралга бо талазы-биле илеткелди ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол кылган.
«Чайын шанааң белетке, кыжын тергең белетке» деп орус үлегер домакта ышкаш, Тываның кадыг-дошкун соок кыжынга үезинде болур-чогууру-биле белеткенип албас болза, 2012 чылда Хову-Аксынга болган коммуналдыг авария ышкаш үрелиишкиннер каяа-даа болу берип болур.
Хову-Аксынга болган коммуналдыг аварияның уржуундан экономика барык 1 миллиард рубль ажыг когаралга таварышкан. А кол чүве — чоннуң ол авария халавындан кайы хире хилинчектенип ол үени чурттап эрткенин кым-даа, кандыг-даа сан-чурагай-биле хемчээп шыдавас.
Хову-Аксынче чорудар демир хоорзалар чүдүрүп тургаш, хай болуп ол хоорзаларга бастырып алгаш, чок болган сайгарлыкчыдан аңгыда, та чеже кижи ол аварияның уржуундан чок болган (чижээ, хоочураан аарыы доңуп-дожаарга, күштелгеш) база сооктан кадыын үреп аарып-аржааныл. Ол сан-чурагай кандыг-даа статистика отчеттарында чок. Ол дугайында чүгле Хову-Аксының чону билир.
2012-2013 чылдың одалга сезонунга Хову-Аксының ЧЭТ-ин үезинде септеп алган турган-даа болза, ол авария ажылдакчыларның болгаш удуртукчуларның кичээнгей чок болган хензиг частырыындан эгелээн деп турар.
Ынчангаш демир-дести кышка белеткеп алырындан аңгыда, одалга-энергетика комплекизиниң, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының ажылдакчыларының боттарының белеткели кандыгыл (эртем-билии, билиин бедидер курстар эрткени, тускай идик-хеп-биле хандыртынганы дээш-ле), оларның акша-шалыңының хемчээли кайы хирел, ону үезинде берип турар бе дээн ышкаш айтырыгларга харыыны Чазакка база дыңнаар турган. Ол ышкаш бүдүрүлгелерниң саң-хөө байдалы кандыгыл, буураашкынга четкен азы буураашкын бетинде келген ажыл-агыйлар бар бе, оларга хамаарыштыр кандыг хемчеглер алыр ужурлуг бис диген айтырыгларга база чиге харыыларны ол адырларны харыылап турар удуртукчулар бээр турган.
«Шын» солуннуң октябрь 23-те үнген 80 дугаар үндүрүлгезинде «Тываның даг-руда компаниязы» кышка белен деп чүүлдү парлаан. Ында бүдүрүлгениң саң-хөө байдалындан эгелээш, кадрларынга чедир ажыл-чорудулгазын кысказы-биле-даа болза, чырыдып бижээн.
Бо бүдүрүлге биле чазак-чагырга аразында чонга садар хөмүр өртээ дээш маргыш турган-даа болза, ТДРК-ның кышка белеткелин өске бүдүрүлгелерге үлегер-чижек кылдыр көргүзүп болур. Кандыг-даа бүдүрүлге ооң ажылчыннарындан эгелээр деп, ТДРК-ның башкарыкчы компаниязы – «Востсибуголь» КХЭ-ниң чиңгине директору Евгений Мастернактың чугаалааны кончуг шын. Ооң бир чижээ кылдыр Евгений Анатольевич ТДРК-ның улуг күчүлүг экскаваторларының машинистерин — бистиң кол чемгерикчилеривис деп, бедик үнелээнин мактавас аргажок.
ЧЭТ-терге, одалга төптеринге хамаарыштыр алыр болза, ында ажылдап турар эң кол кижилер — күчүлүг болгаш оон бичии-даа хемчээлдиг суугуларның машинистери биле одакчылары болгаш өске-даа ажылчыннары болур-дур. Чүгле оларның соондан удуртуп-баштаар ажылдакчылары чоруп орар.
ТГРК-га ажылдап турган тыва аныяк инженер Аяс Ооржакты башкарыкчы компанияга ажылдаар кылдыр Иркутскиже депшидип алгаш барганын Е.А. Мастернак дыңнатканы база солун болгаш өөредиглиг болган. Каш чыл эрткенде, алызы барып Аяс Ооржак ТДРК-ның удуртукчузу болуп чанып келзе-даа хөңнү.
ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыдының Чазактың Аппарат хуралынга илеткээни-биле: «Республиканың одалга-энергетика комплекизин, чуртталга-коммунал ажыл-агыйын, социал адырны болгаш оруктарны кышка белеткээринге план езугаар көрдүнген 1210 хемчеглерниң октябрь 22-де байдал-биле 1167-зи күүсеттинген (96 хуузу). Олче 583 сая рубль акшаландырыышкынны үндүрген (93 хуузу). Ооң иштинде 363,4 сая рубльди республика бюджединден, 219,6 сая рубльди бүдүрүлгелерниң боттарының акшаландырыышкынындан чоруткан».
Ниитизи-биле одалга-энергетика комплекизиниң, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының, социал адырның болгаш орук ажыл-агыйының объектилери кышка 99 хуу белен деп сайыт дыңнаткан.
Кызылдың чылыг-электри төвү кышка 100 хуу белен. Кышка белеткелче 93 сая 970 муң рубль акшаландырыышкынны углаан. ЧЭТ-тиң иштинде ажылдардан аңгыда, бир муң беш чүс метр чылыг четкилерин солаан.
Ак-Довуракта, Чаа-Хөлде, Шагаан-Арыгда болгаш Хову-Аксында одалга төптериниң ажыл-чорудулгазын удуртуп-баштап турар «ТЭК-4» күрүне бүдүрүлгезиниң объектилериниң кышка белеткели 99 хуу, ол дээш 72 сая 400 муң рубль акшаландырыышкынны үндүрген. Кол дериг-херекселдиң капиталдыг септелгези 95 хуу күүсеттинген. Ак-Довурактың одалга төвүнде 3 суугунуң 2-зиниң капиталдыг септелгези доозулган, база бирээзинде септелге ажылдары 85 хуу кылдынган.
Капитал септелгеден аңгыда, чылдың кылыр септелге ажылдарын 100 хуу күүсеткен.
Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда, Чаа-Хөл биле Хову-Аксында 1 муң 536 метр ийилеп чаржалаштыр чоруткан чылыг четкилериниң элеп-ирээн хоорзаларын солаан.
Одалга төптеринде 170-ден 1370 тонна чедир хөмүрнүң курлавырлары бар (8 хонуктан 22 хонук чедир одаар).
Ол одалга төптери одалга сезонунга белен деп тускай паспорттарны алган болгаш чылыгны хереглекчилерге температурлуг график езугаар берип эгелээн.
Тываны электри-биле хандырып турар төпчүткен энергосистема септелге ажылдарын 103 хууга ажыр күүсеткен. 638 ыяш чагыларны, ыяш ышкаш иривес, быжыг бетон чагылар-биле солаан. 61,6 километр чадагай алюминий сывырындактарны изоляциялыг, бодун боду тудар (СИП-самонесущийся изолированный провод) сывырындактар-биле солаан. Олар хаттан чадагай сывырындактар хаккылашканындан электри тогу улгадып, хереглекчилерниң электрилиг эдилелдери (телевизорлар, соодукчулар дээш-ле) үрелип турганы ышкаш чүүлдү болдурбас. Чадагай сывырындак таварыштыр боттары коштунуп алгаш, электри оорлаарын база соксадыр.
Тываның дизельдиг электростанциялар күжү-биле электрижиткен суурларында кышка белеткел ажылдары база 100 хуу күүсеттинген дээрзин Роман Кажин-оол улаштыр илеткээн. Тодаргай кылган ажылдарны сан-чурагай-биле сайыт көргүскен.
Республиканың кышка белеткелиниң дугайында чүүлдү доозуп тура, демир-дестен тургустунган дериг-херекселдерни кышка белеткеп, одаар чүүлдерниң (хөмүрнүң, солярканың, одаар ыяштың) курлавырларын тургузуп алырындан аңгыда, ында ажылдап турар ажылчыннарның, инженер-техниктиг ажылдакчыларның акша-шалыңының, тускай идик-хевиниң (спецхеп), оларның аштанып-чемненирин организастааны, ажыл соонда чунуп алырынга чедир эки байдалды тургузары, демир-дести белеткеп алырындан чыда калбас кышка белеткелдиң база кол айтырыглары болур дээрзин база катап сагындырганы черле артык эвес.
Кышка белеткел айтырыгларын кандыг-даа деңнелге көрүп тургаш, 2012 чылда Хову-Аксынга болган коммуналдыг аварияны утпайн, оон чогуур түңнелдерни үндүрүп, ынчангы частырыгларны моон соңгаар черле катаптавазы күзенчиг.
Мерген КЫРГЫС.
#ТР_ниңэнергетикаболгашодалгаяамызы #Кышкабелеткел #Коммуналажыл_агый #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
