Росархивке Төп эксперт-хыналда комиссиязының шиитпири-биле 2021 чылдың декабрь 24-тен тура Тыва Республиканың Архив фондузунуң тургузуунче кирген “Урянхай үгер-дааның ада-ызыгууру. Беш кожууннуң танну-урянхай угер-дааның тыптып келгениниң дугайында чогаадыг” деп документизи Россия Федерациязының Архив фондузунуң Күрүнениң эң-не ховар документилер курлавырларының тургузуунче кирген. Бо болуушкун Тыва Республиканың Национал архивинге улуг чедиишкин болуп турар.
Чогаал эрги моол бижик кырында тыва төөгү материалдарының хөй эвес тураскаалдарының бирээзи болуп турар. Бижимелдер болгаш ооң боду XIX чартык чүс чылдың бирги чартыында бижиттинген деп демдеглээн. Колофону чок болганы-биле документиниң авторун, кажан, каяа тургусканын тодарадыры берге. Ол кыдат саазында бижиттинген, чамдык черлерде сөзүглели чиде берген, хирлени берген болгаш саазынның кыдыглары бичии-ле орлугулай берген. Сөзүглелди калам болгаш кара будук-биле бижээн. Ында бижээн одуруглар 8-тен 12 чедир өскерилген, саазынның хемчээли 27-16 см, арыннарны моолдап дугаарлап каан. Чогаал боду ийи талазында бижиттинген, 3 арындан тургустунган. Мурнуку арынында ооң адын мынчаар бижээн: «Uriuangqai-yin ükeri-da nar-un yajuγur mön: tangnu uriuangqai-yin tabun qosiγu-nu ükeri-da nar-un uγsuγ-a-nu debter. Кара будук, бөдүүн база химиктиг карандаштар-биле демдеглелдерни кылган.
Документилерде Тываның цин чагыргазының үезинде (XVIII чүс чылдың эгези. – 1912 ч.) Тожу, Хубсугул, Хемчик, Тесин-Голь, Хем-Голь кожууннарның чагырыкчыларының уксаа аайы-биле медээлерин киирген. Ында кирген медээлер XVIII чүс чылдың ийиги чартыынга – XIX чүс чылдың Документиде Цин чагыргазының үезинде Тываның Тожу, Хубсугул, Хемчик, Тесин-Голь, Хем-Голь кожууннарының чагырыкчыларының угунуң дугайында медээлер хамааржыр (XVIII XVIII чүс чылдың эгези – 1912 ч.). Ында бар медээлер XVIII чүс чылдың ийиги чартыындан XIX чүс чылдың ортузунга чедир хамааржыр. Ооң ачызында билдинмес генеалогтуг медээлерни тодарадып болур. Бижимелдер чүгле тыва чоннуң төөгүзүн шинчилээринге эвес, моолдарның болгаш буряттарның ышкаш хемчээли улуг эвес-даа болза, тываларның ёзу-чаңчылдарының төөгүзү бар деп чүүлдү бадыткап турар. Ук бижимелдерниң эң-не ховар чүүлү тургускан үези болгаш боду, культура-төөгүлүг ужур-утказының бары маргыш чок.
ТР-ниң Национал архивиниң медээлеринден.
